چەقبەستنی پارتەکانی رۆژهەڵات لە باشوری کوردستانا بەشی کۆتایی

چەقبەستنی پارتەکانی رۆژهەڵات لە باشوری کوردستانا

هیوا گول

گرینگە ئاماژە بەوەش بکەم کە لە کاتی هاتنە سەر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانا، هێزە چەکدارەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان-عێراق کەوتنە جوڵە و بنەماڵەی بارزانی خۆیان گەیاندە دەسەڵاتدارەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و پشتگیری خۆیان لە هاتنەوەی خومەینی دەربڕی و بێگومان ئەوەش شانسێکی گەورە بوو بۆ خومەینی و دار ودەەستەکەی کە ئەو هێزە بەکار بێنن و لە جیاتی ئەوەی وەدەریان بنێن کەوتنە رێکخستنەوەیان. چونکە بنەماڵەی بارزانی پیاوی شای ئێران بوون، چاوەڕوان ئەکرا دەسەڵاتدارانی نۆێ وەدەریان بنێن، بەڵام ئەو چاوەڕوانیە هەڵە بوو چونکە ئێرانیەکان ئەیانزانی بنەماڵەی بارزانی لە مەوقیەتی لاوازیدان و ئامادەن بۆ قەبوڵکردنی هەموو داواکاریەک بەو شەرتەی وەدەریان نەنێن. هەر بۆیە رایان گرتن و سەریان پێ نەوی کردن و دژی هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە رۆژهەڵات سازمانیان دان و بەشێکی هەرە بەرچاوی ناوچەکانی ژیر کونترۆڵی پێشمەرگە لە لایەن چەکدارەکانی پارتی بارزانیەوە داگیر کران و تەسلیم بە سپای پاسدارنی ئێران کران و دەیان کەس بێ تاوان کوژران و زوڵم و زورێکی زوریان لە خەڵکی روژهەڵاتی کوردستان کرد و هیچ گرینگیان بەوە نەئەدا کە ئەوە بەشێکە لە نەتەوەکەیان. دەسەڵاتدارانی ئێرانیش دەستیان ئاواڵە هێشتبونەوە و ئیمکاناتی مادی و سەربازییان بۆ دابین دەکردن و لە زۆر کات و لە زۆر شەڕدا هاوکات هێزەکانی پارتی دیموکرات کە هەتا ئەو کاتە لە ژێر ناوی قیادەی مووەقەتەدا کاریان ئەکرد لەگەڵ چەکدارەکانی سپاسی پاسدارن و ئەرتەشی کۆماری ئیسلامی ئێران دا دژی هێزی پێشمەرگە و بەرخۆدانی خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستان هێڕشیان ئەکرد و سەنگەریان ئەگرت.
هاوکات هێزەکانی یەکیەتی نیشتمانی کوردستان لە پەرە گرتن دا بوون لە باشوری کوردستانا و روژانە لە زۆربەی ناوچەکانا چالاکییان ئەنجام ئەدا و ژمارەیان لە زیاد بوون دا بوو. کاتێک هێرشەکان بو گرتنەوەی جادەی ستراتیژی سەردەشت- پیرانشار لە لایەن هێزە چەکدارەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و چەکدارەکانی پارتی بارزانیەوە گەشتبوه ئاستێکی مەترسیدار، حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران داوای هاوکاری لە یەکیەتی نیشتانی کوردستان کرد و ئەوانیش نێزیک بە دوو هەزار پێشمەرگەیان روانەی بەرەکانی شەڕ کرد و قارەمانەتی بەرچاویان نواند، دەیان شەهید و برینداریان پێشکەش بە دایکی نیشتمان کرد و زەربەی گورچ و بڕیان لە هێزە داگیرکەرەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران وەشاند، بەڵام بەداخەوە داگیرکەران سەرکەوتن و هێزەکانی یەکیەتی نیشتمانی دوای ماوەیەک گەرانەوە دەڤەرەکانی خۆیان لە باشور.
هەر چونێک بێت ئەو هاوکاریەی یەکیەتی نیشتیمانی کوردستان بە شتێکی مێژوویی دەبیندرێ و گرینگی تایبەتی خۆی هەیە، چونکە ئەوە لە کاتێک دا بوو کە پارتی بارزانی لە بەرەی داگیرکەرانا بوو و یەکیەتی نیشتمانی پێویستی زۆری بە ئێرانیەکان هەبوو بەڵام پشتی گەلەکەی خۆی گرت و ئەگەر چی قورس بۆیان تەواو بوو بەڵام شانازیەکی مێژوویی یان بۆ خۆیان تۆمار کرد.
سەرئەنجام سەرکردایەتی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵە و لایەنەکانی دیکە، رۆژهەڵاتی کوردستانیان بە جێ هێشت و لە باشوری کوردستانا جێگیر بوون.
شەڕ لە رۆژهەڵاتی کوردستان هەتا ساڵی 1990 بەردەوام بوو بەڵام تەنیا شەڕی چەکداری بێ پلان و بەرنامە بوو. ساڵی 1980 ئێراق پەلاماری ئێرانی دا و شاری گەورە و تجاری خورەمشاری داگیر کرد و ئەمەش شانسێکی گەورەی دایە کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ ئەوەی ئێحساساتی خەڵک بەکار بێنێ و میلیونان کەسیان چەکدار کرد و رەوانەی بەرەکانی شەڕیان کردن کە بەشێکیان ئەنێردران بۆ شەڕی رۆژهەڵاتی کوردستان و کۆماری ئیسلامی ئێران ئەو شەڕەشی بە بەشێک لەشەری عێراق حیساب دەکرد.
ساڵی 1988 ئاگربەست لە نێوان ئێران و عیراقا هاتە ئاراوە و مەیدانی چالاکی هێزەکانی دیموکرات و کۆمەڵە بەرتەسکتر بویەوە و زیاتر لە باشوری کوردستان و ژێر کونترۆڵی رێژیمی سەدام دا بوون.
ساڵی 1984 شەڕی بەرفراوان لە نێوان هێزەکانی دیموکرات، کۆمەڵە دەستی پێکرد و زیاتر لە 800 قوربانی لێکەوتەوە و هەتا ساڵی 1990 بەردەوام بوو و کاتێک کۆمەڵە توشی کێشەی ناوخۆیی بویەوە و حێزبی دیموکراتیش ناوچەی شەڕی بەدەستەوە نەما بە بێ ئەوەی هیچکامیان باسی بکەن، شەڕ ڕاوەستا. شەڕی دیموکرات و کۆمەلە گەورەترین زەربەی لە بەرخۆدان وئیرادەی شورشگێرانەی خەڵکی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان دا و زەمینەی تەسلیم بوونی خەڵکی بە دەسەڵاتدارانی داگیرکەری ئێرانی خۆش کرد و ناوەندە ئیتلاعاتیەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران لە بێ هیوایی و توڕەبونی خەڵک کەڵکیان وەرگرت و توڕی جاسوسی و بەکرێگیراویان فراوان کردەوە. بەر لە شەڕی دیموکرات و کومەلە خەڵک شەڕمی دەکرد چەک بۆ رێژیم هەڵگرێ، بەڵام دوای ئەو شەڕە خەڵک ئەو شەرمەیان نەما و ئەیانوت چەکداری حکومەت بین باشترە لەوەی بچین یەکتر بکوژین.
ساڵی 1988 لە کاتێکدا کۆماری ئیسلامی ئێران شەری عیراقی لە کۆڵ ببوویەوە و هێزێکی زۆری چەکداری و سیخوڕی هێنابوویە رۆژهەڵاتی کوردستان حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران کۆنگرەی هەشتەمی خۆی لە شاری سلێمانی پێک هێناو ولەو کۆنگرەیە دا لە جیاتی باسکردنی رەوشی کوردستان و دوزینەوەی ڕیگا و ڕیبازی نۆیی خەبات، شەڕی دەسەڵات دەستی پێکرد و سەرئەنجام حیزب بوو بە دوو بەشەوە و ئەوەش ئەوەندەی دیکە ئیرادەی بەرخۆدانی رۆژرهەڵاتی لاواز کرد. هەروەها کۆمەڵەش کە لە ساڵی 1983 بەملاوە ببووە سازمانی کوردستانی حیزبی کومونیستی ئێران، توشی کێشەی ناوخویی ببوویەوە و مەنسور حیکمەت تیئوریەکانی خۆی بەسەریان دا زاڵ دەکرد و هێدی، هیدی لە خەباتی چەکداری دوور دەخستنەوە و لە چەند ئوردوگایەک دا جێگری کردبوون.
لە ڕاستیدا خەباتی روژهەڵاتی کوردستان تەنیا دوو ساڵ بەردەوام بوو و ئیتر لە باشوری کوردستانا قەتیس مایەوە و نەیتوانی ریبازێکی نوێ بدوزیتەوە و لە لایەکیترەوە حیزبەکانی رۆژهەڵات بەرنامەیەکی تۆکمەی خەباتی کۆمەڵگایان نەبوو و تەنیا حیسابیان لەسەر شەڕی چەکداری بوو کە ئەویش ئەنجامیکی نەدا بەدەستەوە.
ساڵی 1989 دوکتور عەبدولڕەحمان قاسملو لە ویەن پێتەختی ئوتریش لەکاتی دان و ساندن لەگەڵ چەند مەئمورێکی ئتلاعاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانا تیرور کرا و ساڵی 1992 دوکتور سەعید لە ریستورانێک لە بێرلین لە ئاڵمان دا تێرور کراو ئیتر حێزبی دیموکرات توشی کێشەیەکی دیکە بویەوە و ئەوەش کێشەی ڕیبەری بوو.
ساڵی 1990 سەدام حوسەین سەرۆکی دیکتاتۆری عێراق وەڵاتی کوێتی داگیر کرد و کۆمەڵگای ناودەوڵەتی دژی ئەو داگیرکردنە وەستانەوە و سەرئەنجام لە ساڵی 1991 پەلاماری هەموو بنکە سەربازیەکانی عیراق درا و ئەرتەشی ئەو وەڵاتە توشی شکەستێکی چاوەڕوان نەکراو بوویەوە و بە تەواوی لاواز کرا و لە وڵاتی کوێت وەدەرنرا و ئەوجا خەڵکی توڕە و تامەزروی ئازادی عەرەبی شیعە لە باشوری عێراق و خەڵکی کورد لە باشوری کوردستان راپەرین و هەموو دام و دەزگاکانی حکومەتیان کونتروڵ کرد و دەیان ئەندام لە تیمە تایبەتەکانی رێژیم کە لە عەزیەت و ئازاردانی خەڵک دا بەشدار بوون کوژران و دەیان سەرباز و پلەدار لە لایەن گەلەوە لە باشوری کوردستان دەستگیر کران و هێزەکانی پێشمەرگەی یەکیەتی نیشتمانی کوردستان بەشداری راپەڕینەکە بوون و بۆ یەکەمجار شاری کەرکوکیان ئازاد کرد.
لە کوتوپڕێکا وەرچەرخانێک لە سیاسەتی ئامریکا و هاوپەیمانەکانیدا هاتە ئاراوە و سەدام حوسەین بووژایەوەوە و پەلاماری شیعەکانی باشوری عێراقی داو بە هەزاران کەسی کۆمەڵکوژ کرد و سەرهەڵدانەکەی دامرکانەوە و ناوچەکانی کونتروڵکردەوە و ئەوجا هێرشی بۆ سەر باشوری کوردستان دەست پێکرد و لەو هێڕشانەدا هێزەکانی موجاهیدینی خەڵقی ئێران کە هاوپەیمانی سەدام حوسەین بوون بەشدار بوون و بە سواری تانکەکانی عیراقی پەلاماری شارەکانی خانەقین، کفری، کەلار و دەربەندیخانیان داو ژمارەیەک زور خەڵکیان کۆمەڵکوژ کرد.
(سازمانی موجاهیدنی خەلقی ئێران لە دەیەی شەستەکانی سەدساڵی بیستا سەری هەڵداو وەک رێکخراوێکی مەزهەبی شیعە دەستی بە خەبات کرد و بەرەنگاری دام و دەزگا وسیاسەتەکانی رێژیمی پاشایەتی دەبوویەوە. لەگەڵ سەرهەڵدانی گەلانی ئێران و سەرکەوتنی شوڕش بەسەر حکومەتی پاشایەتیدا موجاهیدین پەرەیان گرت و بوون بە یەکێک لە رێکخراوە دیارەکان و مەسعود رەجەوی لە چەند کۆبوونەوەیەکی بەرفراوانی دەیان هەزارکەسیدا لە شاری تاران پێتەختی ئێرانا قسەی کرد و لەبەر ئەوەی قسەکەرێکی باش بوو ناوبانگی دەرکرد. مەسعود رەجەوی بەتەمای دەسەڵات بوو، بەڵام خومەینی و هاوڕیکانی رێگریان لێگرد. کاتێک عەبدولحەسەن بەنیسەدر کە سەروک کۆماری ئەو کاتە بوو لە لایەن خومەینیەوە راونرا، موجاهدینیش کەوتنە بەر پەلاماری هێزە چەکدارەکانی رێژیم و ئەوانیش دەستیان دایە بەرنگار بوونەوە و چەندین شوێنی گرینگیان وەک بارەگای مەجلیس تەقاندەوە، لەو شەڕانەدا جێگری مەسعود رەجەوی بە ناوی موسا خیابانی کوژرا و مەسعود رەجەویش هەڵهات و سەرەتا چووە فەرانسە و دواتر ئەو وڵاتە لە ژیر گوشارەکانی دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی ئێرانا وەدەریان نا و رەوانەی عێراقیان کرد. موجاهدین هەموو هێزەکانی خۆیان لە رۆژهەڵاتی کوردستانەوە دەربازی باشوری کوردستان و عێراق کرد و هێدی هێدی بوونە بەشێک لە لەشکر و دام و دەزگای ئەمنیەتی عێراقی. ساڵی 1991 کاتێک موجاهدین بەشداری کرد لە سەرکوتکردنی سەرهەڵداوانی کورد و شێعە، سەدام حوسەین نوێنەری تایبەتی ناردە لای مەسعود رەجەوی و سپاسی لێکرد، مەسعود رەجەوی لە وەڵاما وتبووی، سپاسی ناوێ ئێمە لە یەک کەشتیداین. دیارە موجاهدین خەڵق ڕیکخراوێکی شیعەی فرسەت تەڵەبی تۆکمەی داخراوە و مەسعود رەجەوی خاوەن سەروماڵی هەموو ئەندامەکانە و تەنانەت مریەم رەجەوی کە ژنی ئەبریشەمچی ئەندامی سەرکردایەتی موجاهدین بوو لە خۆی مارە کرد و کردیە جێگری خۆی و ناویشیان لەو کردەوەیە نا ئینقلابی ئیدئۆلۆژی. دوای روخانی سەدام حوسەین موجاهدین توشی گەورەترین کێشە بوونەوە، مریەم رەجەوی لە فەرانسەیە و مەسعود رەجەوی خۆی شاردوەتەوە و لە ساڵی 2003 وە تا ئێستا مەتەقی لێوە نەهاتووە و ئەندامەکانیشی چەندین جار لە ئوردوگاکانیاندا روبەڕوی هێڕشی هاوبەشی کۆماری ئیسلامی ئێران و حكومەتی عێراقی بوونەتەوە کە ئەگەر ئامریکایەکان نەیانپارێزن بە دوو رۆژ هەمویان کۆمەڵکوژ دەکرێن. ئەوەی وای لە موجاهدین کرد کە توشی ئەم ڕۆژە ڕەشە بێتەوە سیاسەتی تاکڕەوانە و خۆ بە گەورە زانی و سەراپا هەڵەی مەسعود رەجەویە)
هێرشەکانی ئەرتەش و هێزە چەکدارەکانی حکومەتی عێراقی زۆر چڕ و پڕ و بێ ڕوحمانە بوون و لە لایەکیترەوە خەڵکی باشوری کوردستان تەجروبەیەکی مەترسیداریان لە سەدام حوسەین و شیمیاباران و ئەنفالی ئەو دیکتاتۆرە هەبوو، هەربۆیە ترسان و کاتێک هێزەکانی پێشمەرگە بەرگەی هێرشی کۆپتەر و تانکەکانی ئەرتەشی عێراقیان نەگرت، خەڵک بە کۆمەڵ و بە میلیونان شار و ئوردوگاکانیان بە جێ هێشت و رویان لە سنورە دەسکردەکانی ئێران و تورکیە کرد. دیارە لەو سەردەمە دا لە باشوری کوردستان دا گوند نەمابوو، رێژیمی بەعسی عیراقی بە سەروکایەتی سەدام حوسەین هەموو گوند و شاروچەکانی تەخت کردبوو و خەڵکەکەی لە چەند ئوردوگایەکی زۆرەملی دا کۆ کردبوویەوە.
لەگەڵ پەلاماری ئەرتەشی عێراق و تێکشکانی هێزی پێشمەرگە کە پڵان و بەرنامەیکی تایبەت و ئامادەکراوی بەرەنگاریان نەبوو، کۆمەڵانی خەڵکیش ترسان و کۆڕەوێکی میلیونی بەرەو سنوورەکانی باکور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەستیپێکرد.
لەوکاتەدا میدیا جیهانیەکان لەو دەڤەرەدا بوون و زۆمی کامێراکانیان کردە کۆڕەوی میلیونی خەڵکی ئاوارە و هەڵوەدای کورد و ئەو کۆڕەوە تراژیدیە بوو بە مانیشێتی هەموو رۆژنامەکانی جیهان و هێدی هێدی خەڵکی مروڤدۆست کەوتنە جوڵە و پشتگیریەکی مەعنەوی و مروڤدۆستانە بۆ کورد هاتە ئاراوە و گەورەیی کۆڕەوەکە و تراژیدیەکەی لە لایەک و کاریگەری رای گشتی لە لایەکیترەوە هێزە باڵادەستەکانی ناچار کرد بێدەنگی بشکێنن و نەتوانن چاوی خۆیان داخەن.
سەرئەنجام سەرەتا ئینگلستان و پاشان ئامریکا هاتنە سەر خەت و پرسی کورد برایە نەتەوە یەکگرتوەکان و بڕیاری هێڵی 36 دەرەجە بۆ پاراستنی ئاوارە کوردەکان درا.
دیارە کۆمەڵانی خەڵکی کورد لە رۆژهەڵات و باکوری کوردستانەوە باوەشیان بۆ ئاوارەکانی باشوری وەڵات کردەوە و ئەوەندەی بۆیان کرا بێ، درێغیان نەکرد.
هەر چۆنێک بێ هێڵی 36 دەرەجە کە راستەوخۆ نەتەوە یەکگرتوەکان چاوەدێری دەکرد بووە هۆکاری ئەوەی خەڵک بگەڕێنەوە شۆێنی ژیانی خۆیان، دەبێ ئەوەش بڵێم کە بەشێکی زور لە خەڵکی باشوری کوردستان بەتایبەت ئەو دەڤەرانەی لە دەرەوەی هێڵی 36 دەرەجە بوون و لە سەرویانەوە شاری کەرکوک، بوونە ئاوارەی وڵاتی خۆیان و بە ژیانێکی ناخۆش لە شارەکانی سلێمانی و هەولێرا دەژیان.
دیارە هێڵی 36 دەرجە تەنیا مەنعی ئەرتەش و حکومەتی عێراقی ئەکرد هەلیکۆپتەر و تەیارە بۆ سەرکوتکردنی خەڵک بەکار نەهێنێ و ئەوەش وایکرد پێشمەرگە بگەڕێنەوە ناو شارەکان و لە زور شوینا لە نێزیک بارەگاکانی حکومەتی دا بنکە بکەنەوە و چەندین جار تێکهەڵچوون لە نێوان ئەو هێزانە دا هاتە ئاراوە و سەرئەنجام سەدام هەموو هێزە چەکدارەکانی خۆی کشاندەوە دەرەوەی ئەو هێڵەوە و هەموو ئیدارە حکومەیەکانی داخست و بەمجۆرە بۆ ماوەیەک پەکی ژیانی لەو ناوچانە دا خست کە ئاماژەم پێدا.
هاوکات لەگەڵ بڕیاری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پێک هێنانی هێڵی 36 دەرەجە و پاراستنی خەڵکی کورد لە پەلامارەکانی سەدام حوسەین و گەڕانەوەی هێزی پێشمەرگە بۆ ناو شارەکان، سەرانی کورد کە بێگومان لە ژێر هەژمونی مام جەلال و مەسعود بارزانیدا بوون و ئەو سەردەمە بەرەیەکیان هەبوو بە ناوی بەرەی کوردستانی و پێک هاتبوون لە چەندین حیزب و رێکخراو، دەستیان بە گوت و بێژ کرد لەگەڵ سەدام حوسەین و حکومەتی حیزبی بەعسی فاشیزم دا. سەرەتا مام جەلال چووە بەغداد و چاوی بە سەدام حوسەین کەوت و رۆژنامەکانی عیراقی کردیانە مانیشێتی خۆیان، لە راستیدا ئەو هەنگاوە وەک هەموو هەنگاوەکانی دیکەی یەکیەتی و پارتی هەڵەیەکی زەق بوو و و باشتر ئەوە بوو لە جیاتی ئەوەی بچن بۆ بەغداد و رەوایەتی بە سەدام حوسەین و دەسەڵاتەکەی بدەن کە لە جیهانا بێزراوو ببو، دەبوو ناوماڵی کورد یەکبخەن و هەوڵی ئیدارەکردنی کۆمەڵگا و پەروەردە بدەن و واز لە چەکەکانیان بێنن و هێزێکی هاوبەشی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ پاراستنی هێمنی و نەزم بنیات بنێنن و لێگەڕێن نەتەوە یەکرتوەکان بەرپرسیارەتی سنورەکان بگرێتە ئەستوو و بەمجۆرە کورد هەنگاو بە هەنگاو بەرەو بڕیاری خۆبەڕیوەبەری بچێتە پێش. چوونی سەرانی کورد و دەست پێکردنی دان و ساندن و بڕیاری ئاگربەس لەگەڵ حکومەتی سەدام حوسەین دا رەوایەتی بە سەدام حوسەین دا و لە لایەکیترەوە جیهانی سەرسام کرد کە کورد چۆن ئەتوانن بچنە بەغداد و سەدام حوسەین وەک نوێنەری هەموو جرم و جینایەت، ئەنفال و شیمیاباران و وێرانکردنی 4500 گوند و بێسەر و شوین کەری سەدان هەزار کەس و هەزاران جرم وجینایەتی دیکە لە ئامێز بگرن و بە رۆیا پێبکەنن و ماچی بکەن.
لە راستیدا ئەوەندی سەدام حوسەین پێویستی بەو ئاگربەس و چاوپێکەوتنانە هەبوو کورد پێویستی پێی نەبوو، چونکە کامیرای مێدیا جیهانیەکان زۆمی کامێراکانیان خستبووە سەر باشوری کوردستان و پەردەیان لەسەر کار و کردەوەکانی سەدام حوسەین هەڵ ئەدایەوە.
سەدام حوسەین تەنیا ئامانجی کوشتنی کات بوو و ئامادە نەبوو هیچ مافێک بە کوردان بدات. لە لایەکیترەوە بۆشایەکی ئیداری لە باشوری کوردستاندا هاتبووە ئاراوە و دوای هەوڵ و تێکۆشانێکی زۆر و بە پشتیوانی ئامریکا، ئینگلیس و نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری هەڵبژرادن درا کە لە ناوچەکانی ژێر کونتروڵی پێشمەرگە دا هەڵبژاردن بۆ بنیات نانی پارلەمانێکی ناوچەیی بکرێ و ساڵی 1992 ئەو یەکە پێک هات و خەڵک بە جوش و خروشەوە چوونە بەردەم سندوقەکانی دەنگدان و بۆ یەکەمجار لە مێژووی کوردان دا، باشوری کوردستان پارلەمانی خۆی هەڵبژارد. لە رۆژی هەڵبژرادن دا هێندی کێشە هاتنە ئاراوە و هەم یەکیەتی و هەم پارتی ساختەکاریان کردبوو بەڵام ئەنجامی هەڵبژاردنەکە بە رێژەیەکی کەم بە قازانجی ئەو دوو لایەنە تەواو بوو و هەموو حیزبەکانی دیکە بەربەستی دیاریکراویان تێنەپەڕاند. پارتی رایگەیاند کە ئەوان 51 لە سەدی دەنگەکانیان هێناوە و یەکیەتیش ڕایگەیاند کە ئەوان بردویانەوەتە و دوای بگرە و بەردەیەکی زۆر بە پێشنیاری مام جەلال تاڵەبانی بڕیار درا 50 بە 50 کە ناسراوە بە فیتی، فیفتی، پارلەمان و حکومەت پێک بێنن و ئەوەش دیسان یەکێک لە شتە سەرسام هێنەرەکانی کوردان و بەتایبەتی یەکیەتی و پارتی بوو و هیچکامیان ئامادە نەبوون ماوەیەک ببنە ئوپوزسیون و هەردوولا شەڕی دەسەڵاتیان ئەکرد. ئاڵۆزی ناوبەر یەکیەتی و پارتی تا دەهات زیادی دەکرد و سەرئەنجام، ساڵی 1994 شەڕ هاتە ئاراوە. سەرەتا لە شاری رانیەوە بە کوشتی کادرێکی دێرینی یەکیەتی نیشتمانی بە ناوی عەلی نەبی لە لایەن کادرێکی پارتیەوە لەسەر پارچە زەویەک دەستیپێکرد و لە ماوەیەکی کورتا هەموو شارەکانی ناو هێلی 36 دەرەجەی گرتەوە و دەیان جرم و جینایەتیان دژی یەکتری ئەنجام دا و ساڵی 1996 کاتێک پارتی دیموکرات لە بەرانبەر یەکیەتی نیشتمانی دا لاواز ببوو، پەنای بردە بەر سەدام حوسەین و شەخسی مەسعود بارزانی نامەی بۆ سەدام نووسی و بە براگەورە بە ناوی کرد و داوای یارمەتی لێکرد و لە 31 ئابی 1996 چەکدارەکانی پارتی و ئەرتەشی عێراق پەلاماری شاری هەولێریان دا کە پێتەختی باشور بوو و ئەو شارەیان داگیر کرد و سەدان کەسیان کۆمەڵکۆژ کرد و پارلەمانیان داگیر کرد و ئاڵای باشوریان هێنایە خواری و ئاڵای عێراقیان لەسەر هەڵدا و بەمجۆرە قوناخێکی رەشی میژوویی بێزراو دەستیپێکرد و کورد بە تەواوی توشی نسکۆ ببوو. چەکدارەکانی پارتی بە هاوکاری ئەرتەشی عێراق هەموو شارەکانیان گرتەوە و هێزەکانی یەکیەتی نیشتمانیان ڕاو نا و ئاودیوی سنورە دەسکردەکانی ئێرانیان کردن. بێگومان ئێرانیەکان ئەو حاڵەتەیان پێناخوش بوو و کاتێک ئەرتەشی عێراق پاشەکشەیان کرد، ئێرانیەکان هاوکاری هێزە چەکدارەکانی یەکیەتیان کرد و شارەکانی سلیمانی، هەڵبجە و دەڤەرەکانی دیکەیان کونتروڵ کردەوە بەڵام هەولێر هەر لە دەستی پاری دا مایەوە. دوای ئەو قوناخە شەرەکە کەم بوویەوە و جوریک لە دان و ساندن دەستی پێکرد و سنوری نێوان یەکیەتی و پارتی بوو بە دێگەڵە و یەکیەتی لە سلێمانی پارلەمان و حکومەتی خۆی پێک هێنا و پارتی لە هەولێر هەمان شتی کرد.
لە شەڕی نێوان یەکیەتی و پارتیدا بێجگە لە دەیان خاڵی خراپ و پڕ لە شەرم وشوورەیی، خاڵیکی زۆر باڵکێش هەیە و ئەوەش ئەوەیە سەرەڕای بوونی نەتەوە یەکگرتوەکان لە ناوچەکە و بوونی چەندین حیزبی کوردی و دەیان کەسی پسپۆڕ و سەدان کەسایەتی ناسراوی کوردی، گروپێکی عەرەب بە ناوی کونگرەی نیشتمانی عیراقی ببوونە نێوبژیوانی یەکیەتی و پارتی و نەیاندەهێشت لە خاڵە سنووریە لێک نێزیکەکانا پێکدا هەڵپرژین و ئەو هێزە کەوتبوونە ناوبەریان و ئەوەش نیشانەی ئەوپەڕی داماڵین لە شانازی نەتەوەیی و داڕوخانی ئیخلاقی شوڕشگێرانەی دیموکراتیخۆازانەی نەتەوەیی ئەو دوو لایەنە بوو.
دیارە لەم هەل و مەرجە دا هەم ئێرانیەکان و هەم تورکەکان خۆیان لە یەکیەتی و پارتی نێزیک کردەوە و ئەیانزانی کە هەردوو لا پێویستیان پێیان هەیە. وەک جوگرافیاکەیان حوکمی ئەکرد یەکیەتی گریذراوی ئێران و پارتی گرێدراوی تورکیە بوو.
ساڵی 1992 دوای ئەوەی پارلەمانی هاوبەش لە نێوان یەکیەتی و پارتی دا پەنجا بە پەنجا دامەزرا، یەکەم بڕیاری پارلەمان دژی تەڤگەری ئازادی باکوری کوردستان بوو. دوای ئەو بڕیارە هێزە چەکدارەکانی یەکیەتی و پارتی بە هاوکاری ئەرتەشی داگیرکەری تورک پەلاماری بارەگاکانی پە کە کە یان دا لە چیاکانی سنووری دەسکردی نێوان تورکیە و عیراق(باکور-باشور) و دەیان گریلا بوونە قوربانی و هاوکات ژمارەیەکی زۆر لە هێزەکانی یەکیەتی و پارتی تێدا چوون.
دوای ساڵی 1994 و کاتێک شەڕ لە نێوان یەکیەتی و پارتی پەرەی گرت، ئەوجا یەکیەتی بە تەواوی کەوتە لای ئێران و پارتی کەوتە لای تورکیە. بەمجۆرە یەکیەتی شەڕی دژ بە پ ک ک راگرت بەڵام پارتی بەردوام بوو و بوو بە بەشێک لە شەڕی ئەرتەشی تورکیە دژی گریلاکان و تەنانەت موچە و ئیمکاناتی مادی و تەداروکاتی چەکدارەکانی لە تورکیە وەردەگرت و دواتر مەسعود بارزانی رایگەیاند کە زیاتر لە 3000 چەکداریان لە شەڕی پ ک ک دا تێدا چوون.
یەکێک لە کارە هەرە درندانەکانی هێزە چەکدارەکانی پارتی دیموکرات ئەوە بوو کە لە ساڵی 1996 دا پەلاماری بنکەیەکی راگیاندنی تەڤگەری ئازادی دا لە هەولێر کە زوربەیان کەم ئەندامانی شەڕ بوون و لە هەڵمەتێکی نامروڤانەدا زیاتر لە 100 کەسی بێچەکیان کۆمەڵکۆژ کرد و لە گوڕێکی شاراوە دا شاردراونەوە و هەتا ئێستا پارتی ئەو گوڕە بەکۆمەڵە ئاشکرا ناکات.
ساڵی 2000 یەکیەتی نیشتمانی توشی هەڵەیەکی مێژوویی بوو و جارێکیتر شەڕێ دژی گریلاکانی پ ک ک دەست پێکردەوە و سەرەتا پەلاماری بارەگاکانی پ ک ک ی دا لە چیاکانی قەرەداخ کە بە رەزامەندی یەکیەتی دامەزرابوون و تەنیا هێزی تازە هاتووی تێدا پەروەردە دەکرا و نێزیک بە هەموویان خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستان بون و چەک و تەقەمەنیەکی ئەوتویان نەبوو کە خۆیانی پێ بپارێزن و لە ئەنجامی ئەو هێرشە چاوەڕوان نەکراوەی چەکدارەکانی یەکیەتی نیشتمانی دا چەندین گریلا بوونە قوربانی و دەیانی دیکەش بەدیل گیران و ژمارەیەکەیش خویان دەرباز کرد و بە زەحمەتی گەیشتنەوە قەندیل. دیارە یەکیەتی دوای قەرەداخ پالاماری بارەگاکانی پ ک ک ی لەبناری قەندیل دا و شەڕیکی قورس دەستی پێکرد، بەڵام لەو شەرەدا هێزە چەکدارەکانی یەکیەتی نیشتمانی کوردستان شکەستێکی بەرچاویان خوارد و ژمارەیەکی زور پێشمەرگەی یەکیەتی تێدا چوون و هاوکات چەندین شوێنی ستراتیژیشیان لەدەست دا و گریلا ناوچەی مانەوەی خۆیان هەتا نێزیک قەلادزێ بەرفراوان کردەوە و ئیتر یەکیەتی ناچار بوو ئاگربەست راگەیەنێ.
لە کاتێکدا کە بەشێک لە کوردستان ئازاد ببوو و چاوڕوانی ئەوە بوو کە ببێتە ناوەندی ئازادی بەشەکانی دیکەی کوردستان بەڵام بوو بە بەشێک لە مێکانیزمی تێکدانی جوڵانەوەی بەشەکانی دیکەی کوردستان و گەورەترین زەربەیان لە تەڤگەری ئازادی باکوری کوردستان وەشاند بەڵام نەیانتوانی پ ک ک تەسلیم بکەن و لە شاخەوە دایگەڕینن بۆ ئوردوگای زورەملی و وەک کورد دەڵی دەستێ نەتوانی بیشکێنی دەبێ ماچی بکەی و سەرئەنجام یەکیەتی و پارتی دەستی پ ک ک یان ماچ کرد.
رۆژهەڵاتی کوردستان قوربانی سەرەکی ئەقڵی چەقبەستووی عەشیرەگەرای یەکیەتی و پارتی دیموکراتە و هەتا ئیستا نەیتوانیوە خوی بگرێتەوە و هەستیتەوە.
کاتێک یەکیەتی و پارتی گەڕانەوە و لە ئاکامی هێلی 36 دەرەجەی نەتەوە یەکگرتوەکانا بوونە خاوەن دەسەڵات، ئەوجا جوڵە و تێکۆشانی حیزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستانیان بەربەست کرد و ناچاریان کردن لە شاخ داگەڕێن و لە چەند ئوردوگایەکا بەجێیان کردن.
لە ساڵی 1992 تا 2000 زیاتر لە 500 ئەندامی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و لایەنەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی لە لایەن توڕە تیروریستیەکانی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە تێرور کران کە نێزیک بە هەموویان لە ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی یەکیەتی نیشتمانی دا بوون.
دیارە ئەوە دوهەم جارە کە حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و لایەنەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستان لە باشوری کوردستانا قەتیس دەمێنن و ناچار دەبن خەبات و تێکۆشانی خۆیان ڕاگرن و ئەندامەکانیان ئەبنە قوربانی، ئەمەش نیشانەی نەبوونی ستراتیژی توکمە و بەرنامەی لە پێشدا ئامادە کراو و نەبوونی تاکتیکی خەبات و خۆگونجاندنە لەگەڵ راستەکانی سەردەم و قوناخ.
جاری یەکەم کە لە 1960 تا 1979 بەردەوام بوو، پاساوی سەرکردەکانی دیموکرات ئەوە بوو کە با جاری ئەمان بگەنە شتێک و لێیان تێک نەدەین، بەڵام ئەوان واتە باشور نەگیشتنە هیچ و لەوانیشیان واتە لە رۆژهەڵاتیشیان تێک دا و لە سەرەتاوە ئاماژەم بە هێندێ لەو وروداوانە کردوە.
جاری دووهەم لە 1990 هەتا ئێستایە و ئەمجارەش هەر پاساوی سەرکردەی لایەنەکانی رۆژهەڵات پاراستنی دەسکەوتەکانی باشورە. دیارە لایەنەکانی رۆژهەڵات بە کردەوە بڕوایان بە کوردستانی گەورە نیە و پێیان وایە کوردستان چوار دانەیە و بەشی ئەوان ئەوەیە کە خۆیان پێی ئەڵێن کوردستانی ئێران و تەنیا ئەوان مافیان هەیە لەو بەشەدا کار و خەبات و تێکۆشانیان هەبێ و بەمجۆرە هەموو مافێکیش بە یەکیەتی و پارتی دەدەن کە چونیان دەوێ لە باشورا هەڵس و کەوت بکەن.
حیزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە ساڵی 1979 و دوای روخانی دەسەڵاتی پاشایەتی لە ئێرانا دەستیان دایە خەبات و رەوتی روداوەکان و هەڵگیرسانی شەڕی نێوان ئێران و عێراق دەرفەتی بەردەوامی شەڕی چەکداری پێێان دا و ئیتر تاقە ئاڵترناتیڤی خەباتی پارتەکانی روژهەڵاتی کوردستان تەنیا شەڕی چەکداریئ بوو و هیچ رێکخستنێکی توکمەی کۆمەڵگایان نەبوو و بەرنامە و ئاڵترناتیڤی شەڕی چەکداریان نەبوو و لە لایەکیترەوە لە خەباتی چەکداریش دا قوناخی دووهەمی ئەو خەباتەیان دەسنیشان نەکردبوو و کاتێک شەڕی ئێران وعێراق وەستا ئەوا شەڕی ئەو لایەنانەش لاواز بوو و لە 1992 بەملاوە و دوای ئەوە دابەزین بۆ قووڵایی باشوری کوردستان و لە ئوردوگای زورەملێ دا جێگیر بوون بە تەواوی جوڵەیان بڕا و ئیتر هەتا ئێستا لە ئوردوگاکانا ماونەتەوە و بە بێ ئیزنی یەکیەتی و پارتی ناتوانن تەنانەت لە ئوردوگاکانیان دا بجووڵینەوە.
کاتێک رۆژهەڵاتی کوردستان دەرفەتێکی بۆ دێتە پێش باوەش بۆ باشور دەکاتەوە بەڵام کاتێک باشور دەرفەتی بۆ دێتە پێش ئەوا دەست لە بیناقاقای رۆژهەڵات ئەنێ و هەموو کورد دەکەنە قوربانی ئەقڵی کورتی عەشیرە و بنەماڵە و حیزبەکانیان و دەبێ هەموو کوردیش پێێان رازی بێ.
سەرەڕای تەجروبەی تالی 1966-67 و 1980-81 کە پارتی دیموکراتی کوردستان-عێراق و بنەماڵەی بارزانی دەیان شوڕشگێری روژهەڵاتیان تێدا برد و وەک دیاری پێشکەشی داگیرکەرە ئێرانیەکانیان کردن و سەرەڕای ئەوەی لە بە بەرچاوی هەموانەوە باشوری کوردستان لە لایەن ئەو حیزب و بنەماڵەیەوە دابەش کراو و ئەرتەشی عێراق هێنرایە سەر پارلەمانی باشور و بوونە بەشێک لە ئەرتەشی تورکیە دژی تەڤگەری باکوری کوردستان و ئێستاش دەستیان بەسەر سەروەت و سامانی خەڵکی باشور دا گرتووە و هەموو حیزبەکانی رۆژهەڵاتی لە ئوردوگا دا دەسبەسەر کراون و ئیمکانی بچوکترین چالاکیان پینادرێ و لە پەنا دەستی ئەوانا و لە هوڵی ناونراو بە پێشەوا قازی مەحەمەدا یادی بنیاتنەری کۆماری ئیسلامی ئێران و سەرکەوتنی ئەو دەسەلاتە داگیرکەرە ئەکەنەوە و سەرەڕای دەیان کاری دیکەی چەوت و هەڵە، ئێستە هەردوو دیموکرات و لایەنەکانی دیکەی رۆژهەڵات بێجگە لە پارتی ژیانی ئازادی کوردستان و کۆدار نەبێ سوێند بە بنەماڵەی بارزانی دەخۆن و هەموو سیاسەتە چەوت و نانەتەوەیەکانیان دەپارێزن و بە تەمان نمونەی حوکمداری شکەستخواردویان ببنەوە بۆ رۆژهەڵاتی کوردستان.
کارتێگەری حیزبەکانی باشوری کوردستان و بەتایبەت پارتی دیموکراتی کوردستان-عیراق لەسەر رۆژهەڵاتی کوردستان و بە تایبەتی حیزبەکانی دیموکراتی کوردستانی ئێران، بێ ئیرادەیی، بەرژەوەندیخۆازی، پارەپەرەستی و خوشگوزەرانی، گرینگیدان بە خۆ و بنەماڵە، چاولەدەستی ئەم و ئەو، چاوەڕوان مانەوەی هەل و دەرفەت و دەست بەسەرداگرتنیدا، هەڕەشەی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ و نەبینینی بیر و لایەنی جیاواز و نەبوونی پلان و بەرنامەی بەرێوەبەری و رێکخستن و بە بنەما نەگرتنی کۆمەڵگا و بڕوا بە خۆ بوونە.
(بۆ دەڵین حیزبەکانی دیموکرات چونکە ساڵی 2006 لە کاتێکدا دنیا بە قوناخی گوڕانکاری جیدی دا تێدەپەڕی و کوردستان ببووە گوڕەپانی وەرچەرخانێکی گەورە، سەرکردەکانی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران جارێکیتر ئەو حیزبەیان کردە دوو بەشەوە تەنیا لە پێناو دەسەڵات و هیندێ ئیمتیازی بچوکی ئوردوگادا و ئێستە لە هەمان ئوردوگا دا لە دوو بەشا کە دەزگای ئاسایشی باشور لە نێوانیان دایە وەک دوو حیزب خاوەن دوو سکرتێر و دوو سەرکردایەتی و دوو هێزی پێشمەرگەن و لایەکیان هەر هەمان حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و ئەویتریان ناوی خۆی ناوە حیزبی دیموکراتی کوردستان. بەڵام هەر دوولا یەک سیاسەت، یەک مێژوو، یەک جۆر بیرکردنەوە و بەڕیوەبەری و تێگەیشتن و هەڵویستینا هەیە و تەنیا کێشەکەیان دەسەڵاتی بێ دەسەڵاتە.)
لە لایەکیترە ساڵی 1992 حیزبی کومونسیتی ئێران و کۆمەڵە توشی کێشەی گەورە بوونەوە و مەنسور حیکمەت وازی لێیان هێنا و حیزبی کومونیستی کرێکاری راگەیاند. کۆمەڵە لە ناو حیزبی کومونیستا مایەوە و ساڵی 2000 کێشە کەوتە نێوان سەرکردەکانی ئەو رێکخراوە و عەبدوڵا موهتەدی لە هەستی سەرهەڵداوی نەتەوەیی خەڵکی کە بە هۆکاری تەڤگەری ئازادی باکورەوە پەرەی گرتبوو کەڵکی وەرگرت و کۆمەڵەی لە حیزبی کومونیست جیاکردەوە بەڵام سەرکەوتو نەبوو و دواتر کۆمەڵەی موهتەدی بوو بە چوار بەش و هەتا ئیستا نەیانتوانیوە هیچ بەرنامەیەکی دیارکراوی سیاسی، کۆمەڵایەتی، سەربازی و شێوازی نوێی خەبات دیاری بکەن و لە ئوردوگا دا دەژین و عەبدوڵا موهتەدی بووەتە خاوەن ئیمکاناتێکی زوری مادیی و پاسپۆرتی سویدی هەیە و وەک بیزنیز لە کۆمەڵە کەڵک وەردەگرێ و دوژمانیەتی نێوان حیزبەکانی رۆژهەڵات و باکور قوڵ دەکاتەوە و بەردەوام چوارچیوەی ئێرانی یەکگرتوو دەپارێزێ و بڕوای بە نەتەوە و خەباتی نەتەوایەتی پێشکەوتونخواز نیە و لە کۆبونەوەیەک دا رایگەیاندبوو کە ئەو کۆمەڵەیەکی دەوێ وەک موجاهدینی خەڵق بێت و کەس لە قسەی جەنابیان دەرنەچی و ئەوەش نیشانەی رادەی بڕوابوونی کاک عەبدوڵای موهتەدیە بە دیموکراسی و ڕیکخستن.
حیزبی کومنیستی ئێران و کۆمەڵە وەک رێکخراوی کوردستانی ئەو حیزبە بە سەروکایەتی کاک برایم عەلیزادە لە ئوردوگای زڕگوێز لە باشوری کوردستان دایە و سەرەڕای ئەوەی لە شەرایەتێکی باش دا ناژین بەڵام هەلۆیستەکانی کاک برایم زور باش و بەرپرسانە و راستگۆیانەن و ئەگەر واز لە حیزبی کۆمونسیت بێنی و کۆمەڵە ببوژێنێتەوە کاریگەری لەسەر خەباتی رۆژهەڵات و هاوکاری و هاوخەباتی لەسەر بنەمای دیموکراسی و شوڕشگێری دیموکراتی دەبێ.)
بۆ ئەوەی رۆژەهەڵاتی کوردستان لە تەجروبەی باشور بە دوور بێت و هەروەها شکەستەکانی رابووردوو دووبارە نەکاتەوە پێویستی بە رێکخراوێکی تۆکمەی خاوەن ئیدئولۆژی بە پرنسیپ هەیە و ئەوەش لە پژاک چاوەڕوان دەکرێ، چونکە تەجروبەیەکی ئامادە و تاقیکراوی باشی تەڤگەری باکور و رۆژئاوای لەبەر دەست دایە. بەڵام گرینگە پژاک و کۆدار بە بێ حەساس کردنی لایەنەکانی دیکە و بە بێ ئەوەی ڕیگە بدەن لە داهاتوو دا پارتی بارزانی دەستێۆردان لە رۆژهەڵاتا بکات هێڵە گشتیەکانی خەباتی رۆژهەڵاتی کوردستان دیاری بکەن و روشنگەری و پەروەردەی کۆمەڵگا بە بنەما بگرن و لەمبارەوە کاری مێدیایی بە گرینگ ببینن.