پێداویستیی پێکهێنانی پلاتفۆرمێکی کولتووریی دێموکراتیک بۆ کورد لە سوێد
(پلاتفۆرمی زاگرۆس)
پێشه‌کی
گه‌لی کورد چ له‌رووی ژماره‌و چ له‌رووی پانتایی خاکه‌وه، گه‌وره‌ترین گه‌لی جیهانه‌که‌له‌مافی سه‌ربه‌خۆیی بێبه‌هره‌یه و له‌ناو چوار وڵاتی ده‌ستکردی زلهێزه‌کانی سه‌رکه‌وتوو له‌شه‌ری یه‌که‌می جیهانیدا دابه‌ش کراوه. ئەوە بۆته‌هۆی دژواربوونی یه‌کگرتنه‌وه‌ی سیاسیی ئه‌و گه‌له‌و هه‌روه‌ها دژواربوونی خه‌باتێکی یه‌ک‌گرتوانه‌و سه‌رکه‌وتوانه‌له‌پێناوی وه‌ده‌ستهێنانی سه‌ربه‌خۆیی و سه‌روه‌ریی سیاسیی خۆیدا. روون و ئاشکرایه‌که رژیمه‌داگیرکەره‌کانی کوردستان رۆڵی سه‌ره‌کییان له‌داپڵۆسین و زه‌وتکردنی مافه‌کانی گه‌لی کورددا هه‌یه،به‌ڵام نه‌بوونی ستراستێژی و به‌رنامه‌و پلاتفۆرمێکی سیاسیی هاوبه‌ش و نه‌ته‌وه‌یی، له ناو رێبه‌رایه‌تی سیاسی رێکخراوه کوردییه‌کاندا له‌لایه‌ک و بیری ته‌سکی ناوچه‌گه‌رایی و زاڵبوونی بۆچوونێکی ده‌سه‌ڵاتخوازانه‌له‌ناویاندا، له‌لایه‌کی دیکه‌وه، هۆکار‌گه‌لێکی دیکه‌ی ژێرده‌ست مانه‌وه‌ی گه‌له‌که‌مانن. ئەو رەوشە نالەبارە هەر لە ناوخۆی وڵاتدا بوونی نییە بەڵکو تەنانەت لەناو کوردی دیاسپۆڕاشدا خۆی نیشان دەدا.
کورد له‌دیاسپۆرا
گه‌لی کورد به‌وحاڵه‌ش هه‌میشه‌بۆ رزگاری و وه‌ده‌ستهێنانی مافه‌کانی خۆی هه‌وڵی داوه‌و ساتێک له‌خه‌بات نه‌سره‌وتووه. ئه‌وه‌ش به‌نۆره‌ی خۆی بۆته‌هۆی ئاواره‌بوون و روو له هه‌نده‌ران کردنی به‌شێک له‌چالاکانی سیاسی و هه‌روه‌ها به‌شێکی زۆر له‌خه‌ڵکی ئاسایی. بۆیه‌له‌ماوه‌ی سی ساڵی رابردوودا ژماره‌یه‌کی زۆر له هاووڵاتیانمان به‌تایبه‌ت له رۆژهه‌ڵاتی کوردستانهوه، روویان کردۆته هه‌ندران و به‌شی هه‌ره زۆریان له وڵاتی سوێد نیشته‌جێ بوون. کوردی دیاسپۆڕا لە بواری پێشینە و هۆکاری کۆچکردنەوە هه‌موویان یه‌ک ده‌ست و یه‌ک ره‌نگ نین. واتا پێشینه‌‌و رابردووی لێکجیاوازایان هه‌یه. ئه‌وانه‌به‌گشتی ده‌تواندرێ به‌چوار ده‌سته‌ی په‌نابه‌ر، به‌شێوه‌ی خواره‌وه‌دابه‌ش بکرێن.
- ده‌سته‌ی یه‌که‌م چالاکانی سیاسی کوردن که‌به‌هۆی هه‌لومه‌رجی زۆر دژواری ژیان، لە بواری سیاسی و ئه‌منییه‌تییەوە، له‌نێوان ساڵانی 2000-1990مه‌جبوور بوون وڵات و ته‌نانه‌ت ریزی حیزبه‌کانی خۆشیان به‌جێ بێڵن.
- ده‌سته‌یه‌کی دیکه‌ی په‌نابه‌ره‌کان، ئه‌وانه‌ن که‌به هۆی شه‌ڕی داسه‌پاو و ده‌ستکورتی ماڵی وڵاتیان به‌جێ هێشتووه.
- له‌ساڵانی دواییشدا چالاکانی مه‌ده‌نی، ژینگه‌پارێز و بواره‌کانی تری کۆمه‌ڵایه‌تی ناچار بوون به‌تایبه‌ت له‌رۆژهه‌ڵاتی کوردستانهوه به‌ره‌و هه‌نده‌ران کۆچ بکه‌ن.
- ده‌سته‌ی‌چوارەم ئه‌و که‌سانه له‌خۆ ده‌گرێ که‌به‌هۆی پێکهێنانی ژیانی هاوبه‌ش له‌سوێد نیشته‌جێ بوون.
به‌و پێیه، بە گوێرەی ئامارە نارەسمی و ناتەواوەکان، ژمارەی دانیشتوانی کوردی سوێد لە سەد هەزارکەس تێپەڕیوە. بەڵام بە هۆی ئەوەی ولاتی سوێد کوردان وەک شارۆمه‌ندانی ئێرانی، ئێراقی، سوریایی و تورکیایی سەرژمێر دەکا، دیاریکردنی ژمارەی راستەقینەی کورده‌کانی دانیشتووی سوێد ئاستەمە و بۆیه‌پێویستی به‌لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی چڕوپڕتر هه‌یه. وەها لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک ده‌تواندرێ له‌لایه‌ن ناوه‌ندێکی تایبه‌ته‌وه ئه‌نجام بدرێ.
کێشه‌ی کورد کێشه‌یه‌کی کۆمپلێکس و تێکچڕژاوه‌که‌تا ئێستا به‌ر‌ده‌ستبوونی رێگاچاره‌ی نه‌گونجاوه‌و چاره‌سه‌ر نه‌کراوه. رێگاچاره،له‌رۆنگه‌ی دروسته‌وه‌به‌رهه‌م دێت. که‌واته‌به‌رده‌وامبوونی کێشه‌که‌به‌شێکی زۆری ده‌گه‌ڕێته‌وه‌بۆ که‌موکۆڕیی‌تێڕوانین و ئیده‌کان. تێڕوانینی یه‌ک‌ڕه‌هه‌ندیی، له‌چوارچێوه‌یه‌کی ته‌نیا سیاسیدا بۆته‌هۆکاری نه‌بیندرانی ره‌هه‌نده‌کانی تری کۆمه‌ڵگەی کوردستان و کێشه‌ی کورد و سازنه‌بوونی چاره‌سه‌رییه‌کی گونجاو و جێگیر. چه‌مکه‌کان، ئیده‌کان و ده‌سته‌واژه‌کان رۆڵێکی گرینگیان له‌تێڕوانین و تێگەیشتن لە دیارده‌کان و لێکدانه‌وه‌یان و هه‌ڵسوکه‌وت له گه‌ڵ ئه‌م دیاردانه‌دا هه‌یه. هەندێ لە چه‌مکه‌کانی داڕێژراوی دنیای فکر و سیاسه‌ت و کۆمه‌ڵناسی له سه‌ده‌ی رابردوودا، رۆڵێکی به‌رچاویان له‌چاره‌سازیی کێشه‌کانی ئه‌م سه‌ده‌یه‌دا هه‌بووه. به‌ڵام مەخابن گه‌لی کورد له‌و چاره‌سازییانه‌به‌هره‌مه‌ند نه‌بووه‌و تەنانەت بەشێک لەو چەمکانە بوونەتە ئامرازی بندەستمانەوە و دابەشکردن و بەکۆلۆنیکردنیشی.به‌له به‌رچاوگرتنی ئه‌م راستییه‌که‌گه‌لی کورد یه‌کێک له‌سه‌ره‌کیترین قوربانییه‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌و له‌و سه‌ده‌یه‌دا توشی له‌تبوون، نکۆڵی‌لێکران و جێنۆساید بووە، ده‌توانین بڵێین ئێمه‌ی کورد پێویسته‌زۆرترین هه‌وڵدانمان بۆ له‌به‌ر چاوگرتنه‌وه‌و سه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌مکانه‌هەبێت که‌له‌سه‌ده‌ی رابردوودا بوونه‌ئامرازی سته‌مێکی گه‌وره‌له سه‌ر ئێمه. چه‌مکه‌کانی وه‌کوو نه‌ته‌وه، ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه، سیاسه‌ت، ده‌سه‌ڵات و رێوه‌به‌ری، ئه‌و چه‌مک و ده‌سته‌واژانه‌ن که‌له‌چوارچێوه‌ی گۆڕه‌پانی ئه‌واندا نکۆڵی له‌هه‌بوونی‌ئێمه‌ی کورد کراوه. ئه‌مه‌ش راسته‌وخۆ له‌سه‌ر کورده‌کانی دیاسپۆرا کاریگه‌ریی هه‌یه. هۆکاری کۆچکردنی کورده‌کان بۆ دیاسپۆراش ده‌گه‌رێته‌وه‌سه‌ر سیاسه‌تی په‌یڕه‌وکراو له سه‌ر گه‌له‌که‌مان له‌ئاستی هه‌رێمی و ناونه‌ته‌وه‌ییدا. ته‌نانه‌ت له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵات و دیاسپۆراش کێشه‌ی ناسنامه‌ی گه‌له‌که‌مان، به هۆی هه‌بوونی ئەم روانگه‌و چه‌مکانە به‌رده‌وامه. هه‌ربۆیه‌ش بۆ وێنە چه‌مکی ئنتێگراسیۆن، یه‌کێک له‌و چه‌مکانه‌یه‌که‌پێویستی به‌سه‌رله‌نوێ لێکدانه‌وه‌هه‌یه.
چەمکەکان
ئینتێگراسیۆن
چەمکی ئینتێگراسیۆن لە روانگەی دەوڵەتانی خاوەن‌ماڵەوە ئاوا پێناسە دەکرێت کە هەر تاکێکی لە وڵاتیکی ترەوە دێت، لە پرۆسەیەکی زەمانیدا خۆی لە گەڵ سیستم و دامودەزگاکان و هەروەها کۆمەڵگەی خاوەن‌ماڵ رێکدەخات، بەڵام لەو پێناسەیەدا چەند کێشەی سەرەکی هەیە. یەکێک لەوانە پێناسەکردنی ئینتێگراسیۆن لەسەر بنەمای تاکە کە هێزی خۆڕاگریی ناسنامەیی لاواز دەکات. تاک وێڕای هەموو ئیرادە و مافێکی کە هەیەتی، لە کۆمەڵگەیەکدا پێگەیشتووە کە دەبێ لە پێناسەکردنیدا تێبخوێنرێتەوە، دەنا کاریگەرییەکانی پێناسە ناکرێت. چەمکی ئینتێگراسیۆن پێویستە لە سەر بنەمای شیرازه‌ی پێوەندی و هەماهەنگی کۆمەڵگەکان پێناسە بکرێت. لە چوارچێوەی پێناسه‌ی ئینتێگراسیۆنی دەوڵەتەوە، تاک هێدی هێدی لەبواری کەسایەتی و ناسنامەدا لە ناو سیستەمدا دەتوێتەوە، بەڵام به‌پێی ناوه‌رۆکی چەمکی ئینتێگراسیۆنی دێموکراتیک، تاک بە پاراستنی چوارچێوە و بنەماکانی کۆمەڵگەی سیاسی و ئەخلاقی خۆی و، لە ناو خۆبەڕێوەبردنێکی دێموکراتیکدا ناسنامەی خۆی دەپارێزێت. بە گوێرەی پێناسەی ئێمە لەم چەمکە، کۆمەڵگەی کۆچەر لە رێگای خۆبەڕێوەبردن و دامەزراندنی ناوەندەکانی خۆیەوە ناسنامەی خۆی زیندوو رادەگرێت، بەرجەستەی دەکات و هاوکات لە پەیوەندی دەگەڵ کۆمەڵگەی خاوەن‌ماڵدا، رەهەندی نوێتر بەو ناسنامەیە دەبەخشێت و تاک لە پارچەبوون و هاتوچۆ لە ناوبەری دوو ناسنامەدا دەپارێزێت. لەو روانگەیەوە ئیتر چەمکی خاوەن‌ماڵ و پەنابەر گۆڕانی بەسەردا دێت و مەودا بۆ رەگەزپەرستی و سڕینەوەی ناسنامە و پەراوێزکردن بەرتەسک دەبێتەوە. چەندە کۆمەڵگەیەک ئەخلاقی و سیاسی بێت و توانای خۆبەڕێوەبردن لە خۆی نیشان بدات، هەنگاوەکانی بەنەتەوەبوونی دێموکراتیکی هەڵێنابێتەوە، لە پرۆسەی ئینتێگراسیۆندا نابێت بە ئۆبژەیەکی بێدەسەڵات کە بەرەو توانەوە بچێت. کۆمەڵگەیەکی ئازاد و تاکەکانی وەکو ئاکتۆرێکی چالاک، دێموکراسی بەسەر چەمکی ئینتێگراسیۆندا فەڕز دەکەن. لەو بوارەوە دەرەتانی دێموکراتیک و حقوقی لە وڵاتانی ئەورووپا و بە تایبەتی سکاندیناڤیا لە ئارادایە کە کوردەکانی دیاسپۆرا دەتوانن بە باشی بەهرەی لێوەربگرن.
دەسەڵات
دەستەواژەی دەسەڵات لەسەرەوەی هەموو ئەو دەستەواژانە دێت کە گەورەترین کێشەی بۆ تێگەیشتن لە راستینەی کۆمەڵگە دروست کردووە. لە مێژوویەکی چەندهەزار ساڵەدا، دەسەڵات وەها خۆی گشتگیر کردووە و شێوازێکی رەهای بەخۆی بەخشیوە کە خۆی پیرۆز راگەیاندووە و نایەڵێ بە تەواوی پێناسە بکرێت. لە راستیدا دەسەڵات پۆتانسیەلی پاوانکردنی هێز و ئابووری لە کۆمەڵگەدا هه‌یە. کاتێک پۆتانسیەلی دەسەڵات خۆی ئاشکرا دەکات، بەشێوازی کەسانێکی جیاواز لە گۆمەڵگە، لە چوارچێوەی چەندین دامودەزگای جیاوازدا کە بەرچاوترینیان دەوڵەتە، خۆی دەنوێنێت. ئەگەر هێز تەنیا وەکوو هێزی فیزیکی لێک‌نەدەینەوە و پۆتانسیەلی هێزی هزری و “ئینتێلێکتوێل”یش لەو چوارچێوەیەدا پێناسە بکەین، گرینگیی پاوانکردنی زانست و هەروەها ئایدیالۆژیای تایبەت بۆ بەڕێوەبردنی دەسەڵات ئاشکرا دەبێت. دەسەڵات هەمیشە بە چەواشەکردنی راستییەکان و پێناسەی چه‌وت بۆ دیاردەکان بەڕێوە دەچێت و ئەمە بواری فکری و ئایدیالۆژیکی دەسەڵات لەخۆ دەگرێت. یەکێک لە گرینکترین ئەو چەواشەکاریانە، تێکەڵکردنی پێویستیی رێوەبەریی سروشتیی کۆمەڵگە لەگەڵ دەسەڵاتە. بەو کارە دەسەڵات وای کردووە کە هەمیشە خۆی وەک پێویستییەکی حاشاهەڵنەگر نیشان بدات. کاتێک کە جیاوازیی دەسەڵات و رێوەبەریی سروشتیی کۆمەڵگە ئاشکرا ببێت، دەردەکەوێت کە دەسەڵات لە راستیدا تومۆرێکە کە لەسەر جەستەی کۆمەڵگە دەژی.
دەوڵەت-نەتەوه، وەکو مۆدێرنترین شێوازی دەوڵەت، لە هەر سەردەمێک زیاتر دەسەڵات لە خۆیدا کۆ دەکاتەوە و کۆمەڵگە دەچەوسێنێتەوە. گەلی کورد وەک کۆمەڵگەیەکی کۆن، کە زۆر بنەمای سروشتیبوونی تێدا ماوە، بۆته‌ئامانجی هەوڵەکانی دەوڵەت-نەتەوه‌ی داگیرکەر، بۆ لەناودبردن. لێرەدا دیتنی جیاوازیی نیوان دەوڵەت و دەسەڵاتیش گرینگە. دەوڵەت ناسنامەی دەسەڵاتێکی بە چوارچێوە و نەهادینە کراوە، بەڵام سنوورەکانی دەسەڵات لەوە بەرفراوانترن. مرۆڤ دەتوانێ هەموو بوارەکانی حوکم‌کردن و پاوانخوازی لە ناو کۆمەڵگەدا وەک دەسەڵات لێک بداتەوە. دەسەڵات لە پەیوەندیی لە نێوان نەتەوەی سەردەست و نەتەوەی بندەست، لە نێوان چینی سەرەوە و چینی خوارە، لە نێوان ژن و پیاو و لە نێوان نەسلی کۆن و نوێدا بەرێوە دەچێت. بەو واتایەکی دیکە، دەسەڵاتداریی نەتەوەیی، چینایەتی، پیاوسالار و پیرسالاری، هەموویان وێنه‌ی بوارەکانی دەسەڵات لە ناو کۆمەڵگە دان. یەکێک لە تێگەیشتنە چه‌وته‌کان لە دیاردەی دەسەڵات ئەوەیە کە، ئەگەر دەسەڵات بارودۆخیکی حوکمڕەوایی گشتی بەیان دەکات، کەواتە بێدەسەڵاتیش بارودۆخێکی کۆیلایەتییە. ئەو تێگەیشتنە لێگەڕین بەدوای دەسەڵات لە ناو کۆمەڵگەدا زیاد دەکات. لە راستیدا ئەوەی کە گرینگە ئەوەیە کە ئەو کەس و گرووپ و توێژانەی کە بوونە ئۆبژەی دەسەڵات، هه‌لی بوون بە خاوەن ئیرادەیان بۆ بره‌خسێ و لە چوارچێوەی بندەستی و ئۆبژەبوون دەرکەون، نەک ئەوەی کە هەر بندەستێک جێگەی سەردەستەکەی بگرێتەوە. لە کۆمەڵگەیەکدا کە لێگەڕین و پۆتانسیەلی دەسەڵات زۆر بێت، مەیدانی ئازادی کەمترە. لێگەڕینی دەسەڵات، دیکتاتۆر و دێسپۆتە بچووکەکان لەناو کۆمەڵگەدا ساز دەکات. بۆ تێکۆشان لە پێناو کۆمەڵگەیەکی ئازادا، وێڕای تیکۆشان لە دژی داگیرکەریی و دەسەڵاتی فاشیستی دەوڵەت-نەتەوەی داگیرکەر، پێویستە میکانیزمەکانی رێگری لە دێسپۆتە بچووکترەکانیش بگیرێت. کۆمەڵگەکانی رۆژهەڵاتی ناوین، بەهۆی ئەوەی کە دەسەڵاتیان لە ناودا پیرۆز کراوەتەوە، تووشی مەترسییەکی گەورەترن؛ کۆمەڵگەی کوردیش یەکێک لە وانەیە. یەکێک لەو دیاردانەی کە گەلی کورد بەدەستییەوە دەناڵێت، حیزبی سیاسییە کە وەکو پڕۆتۆتیپی دەوڵەت هەڵسوکەوت دەکات و هەموو سەرنجی سیاسی و تێکۆشانیان لەپێناو گەیشتن بە دەسەڵاتە و ئەوەش وەک ئازادیی گەلی کورد بەخەڵک دەناسێنن و دایدەسەپێنن. لە کۆمەڵگەیەکی ئازاددا، میکانیزمەکانی تیکۆشان لە دژی بوارە جیاوازەکانی دەسەڵات، وا لە حیزبی سیاسی دەکات کە وەک بەشێک لە کۆمەڵگە، بۆ ژیان و پێشکەوتنی کۆمەڵگە خاوەن بەرنامە بێت، نەک ببێتە هۆکاری پەرتەوازە بوون و شەڕی دەسەڵات لە ناو کۆمەڵگەدا.
سیاسەت
دەستەواژەی سیاسەتیش نیشاندەری دیاردەیەکی کۆمەڵایەتییە کە وەکوو دەستەواژەی دەسەڵات تیگەیشتنەکەی دژوارە. ئەو دەستەواژەیەی کە لە وشەی یۆنانی “پۆلیتیکا”دا خۆی دەبینێتەوە، بەواتای بەرێوەبردنی شارە. سیاسەت وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی بەواتای گەشەسەندنی کۆمەڵگە و پێشکەوتنی بواری بەخۆباوەڕیی تاکەکان لەڕێگای رێوەبەری ئازادەوەیە. هەرچەند سیاسەت بواری رێوەبەریش لەناو خۆی دەگرێ، بەڵام تەنیا بە رێوەبەرییەوە سنوردار نامێنێت. سیاسەت گۆڕەپانی ئازادیی کۆمەڵگەیە و لەو گۆڕەپانەدا گەشەسەندن لە رێگای ئیرادە و ئافراندن و داهێنانەوە پێکدێت. مرۆڤ دەتوانێ سیاسەت و ئازادی وەک یەک لێک‌بداتەوە. لە رێگەی سیاسەتەوە، کۆمەڵگە هەم لە رووی هزر و هەم لە رووی کردارەوە، ناسنامە و بەرێکخراوە بوونی خۆی تێدەگات، گەشەی پێدەدات و دەیپارێزێ. سیاسەت کاتێک دەبێتە هێزی خۆبەڕێوەبردن که‌وەک سیاسەتی دێموکراتیک و سروشتی پێناسە بکرێت. به‌ڵام کاتێک کە سیاسەت دوچاری بەرێوەبەریی دەسەڵات بێت، دەبێ وەک تێکچوون و لادان لە ناوه‌رۆکی راستەقینەی خۆی پێناسە بکرێت. گۆڕەپانی دەسەڵات لە راستیدا گۆڕەپانی نکۆڵیکردن لە سیاسەتە. بەپێی ئەو پێناسەیە، دەسەڵاتداریی دەوەڵەت، نەک وەک سیاسەت، بەڵکو وه‌ک دەسەڵاتێک کە نۆرمەکانی تایبەتی خۆی داڕشتووە، دەناسرێت. ئەوە، بابەتێکە کە لە زانستی کۆمەڵناسیی لیبڕاڵدا ئاڵۆزییەکی هزری و عەقڵانیی ساز دەکات؛ بەتایبەت ئەوەی کە هەموو کردەوەکانی سیستمه‌دەسەڵاتدارەکان وەک سیاسەت پێناسە دەکرێن، بەڵام هەوڵدانەکانی کۆمەڵگە بۆ لە سەرپێ راوەستان، بە سیاسەت نازاندرێ و نکۆڵیان لێدەکرێت. ئەو بۆچوونە بەردەوام بڵاو دەکرێتەوە کە ناوەندەکانی دەسەڵات سیاسەت بەرێوە دەبەن، هەربۆیەش کۆمەڵگە توانای خۆ بەرێوەبردنی نییە. جیاکردنەوەی سیاسەت لە کۆمەڵگە و بەجێگای ئەو، دامەزراندنی ناوەندەکانی دەسەڵات، کاراترین گورزێکە کە لە کۆمەڵگە دراوە. گەورەترین خزمەت بە کۆمەڵگەیەک کە سیاسەتی لێ زەوت کرابێت، یا توشی دەسەڵاتیکی پاکتاوکەر و داگیرکەری دەرەکی بووبێت، یان لە ناوەوە لە لایەن چین و توێژی چەوسێنەر گرفتاری گوشار و چەوسانەوە بووبێت، بەرزکردنەوەیەتی بۆ ئاستی کۆمەڵگەیەکی سیاسی؛ لەو رێگەیەوە هەموو ناوەندە سروشتییەکانی کۆمەڵگە زیندوو دەمێنێن و دیموکراسییەکی بەردەوام و بنچینەیی پێکدێت.
هەڵبەت کاتێک باس لە سیاسەت دەکەین، ناتوانین دەستەواژەی ئەخلاقی سیاسی وەلا بنێین. ئەخلاقی سیاسی لە پێناسەی راستی خۆیدا، سیاسەتێکە کە وەک نەریتێکی مێژوویی لێهاتووە. ئەخلاق حافزەی سیاسیی کۆمەڵگەیە. کۆمەڵگەیەک کە لە بواری ئەخلاقییەوە لاواز بووبێت، حافزەی سیاسی و هێزی خۆ بەڕیوەبردن و پێناسەکردنی ناسنامەی خۆی، تاڕادەیەکی زۆر لەدەست دەدات و ناتوانێت پارێزگاری لە خۆی بکات. کۆمەڵگەیەکی وەها بۆ هەرجۆرە دەسەڵاتداری، چەوساندنەوە و تواندنەوەی ناسنامەیی لە دەرەوە و ناوەوە کراوە دەبێت. دەسەڵاتداران بە دامەزراندنی ناوەندەکانی رێوەبەری و که‌ڵک‌وه‌رگرتن له‌دەسەڵات، سیاسەت و رێوەبەری کۆمەڵگە لاواز دەکه‌ن و بۆ ئەم کارەش بەردەوام بنەماکانی ئەخلاقیی کۆمەڵگە دەشوێنێنن و تەسکیان دەکەنەوە. کۆمەڵگەیەک کە لەسەر بنەمای سیاسەت و ئەخلاقی خۆی دەژی، هیچ کاتێک تەسلیمی دەسەڵات و چەوساندنەوە نابێت. بەپێی پێناسەی راستینەی ئەخلاق، ئەگەر ئەو دیاردەیە بە تەنیا بە ناوەندە ئاینییەکانەوە سنووردار نەکەین، دەتوانین بڵێین کۆمەڵگەیەک بەو رادەیە کە ئەخلاقی و سیاسییە، بەهەمان رادەش ئازاد، یەکسان و دێموکراتیخوازە.
گەورەترین زەبرێک کە داگیرکەریی لە گەلی کوردی داوە ئەوەیە کە بۆ تێکڕوخاندنی سیاسەت و ئەخلاق لە کۆمەڵگەی ئێمەدا، کاری بەرفراوانی کردووە. بۆتە هۆی لاواز کردنی حافزەی سیاسی کۆمەڵگەی ئێمە. هێزی بەخۆباوەڕی لە کەسایەتی تاکی کوردا کز کردووە و مەیدانی ئافراندن و ئیرادەی یەکجار بەرتەسک کردۆته‌وە. لە کۆمەڵگەی ئێمەدا سیاسەت تەنیا لەشەڕی ناوبەری حزبی کوردی و دەوڵەتی داگیرکەردا پێناسە کراوە. ئەگەر داگیرکەران هەوڵی لەناوبردنی ئەخلاق و سیاسەتیان لەناو کۆمەڵگەی ئێمەدا داوە، ناوەندی حیزبی کوردیش سیاسەتی تەنیا لەخۆیدا سنوردار کردووە و بە پێناسە کردنی خۆی وەکو ناوەندی دەسەڵات دەرفەتی بوژاندنەوەی سیاسەت و خۆرێوەبەری و گەڕانەوەی کۆمەڵگە بۆ حافزەی سیاسی خۆی نەداوە. ئەم بوارە لەسەر هەموو کۆمەڵگەی کورد و بەتایبەتی کۆمەڵگەی کوردەکانی دەرەوەی وڵات کە زۆربەیان لە نەریتێکی حزبییەوە دێن، بۆتە هۆکاری کێشە و یەکنەگرتن. هەوڵدان بۆ سازکردنی تێگەیشتنێکی راست لە چەمکی سیاسەت و گەڕاندنەوەی حافزەی سیاسی و ناوەندەکانی سیاسی بۆ کوردەکانی دیاسپۆرا خاڵێکی گرینگ لە بە ئیرادەبوون، خۆ بەڕێوەبردن و بەرز بونەوەی ئاستی ناسنامە دەبێ.
ڕێوەبەریی
دەستەواژەی رێوەبەریی پێویستە لە چەمکی دەسەڵات جیا بکرێتەوە و بەو شێوازە لێکداندەوەی لەسەر بکرێت: هاوکات دەگەڵ سازبوونی کۆمەڵگەی مرۆڤ، رێوەبەرییش پێکهاتووە؛ رێوەبەریی وەک کولتوور لە بەردەوامیی کۆمەڵگەدا هەبووە و گەشەی سەندووە. کۆمەڵگەی سروشتی، یان ئەو کۆمەڵگەیەی کە لەسەر رەوتی سروشتی خۆی بڕوات، لە گەڵ پیشکەوتنی کولتووریی خۆی، رێوەبەریی خۆی دروست کردووە و پێشی خستووە، ڕێوەبەریی لە سروشتی کۆمەڵگەدا هەیە. چۆن جەستەی بێمێشک لە سروشتدا نییە، کۆمەڵگەی بێ ڕێوەبەرییش هەبوونی نییە. بۆ پێناسە کردنێکی راستی رێوەبەریی کۆمەڵگە، پێویستە دوو دەستەواژە لەیەکدی جیابکرێنەوە. دەستەواژەی یەکەم، خۆ بەڕێوەبردن یان رێوەبەریی که‌جەوهەری کۆمەڵگەیە، دەستەواژەی دووهەم بەڕێوەبەریی بێگانە، واتا بەڕێوەبەریی داسەپاو (دەسەڵات).
خۆڕێکخستن، خۆبەرێوەبردن و چاوەدێری لەسەر هێزەکانی ناو سروشتی کۆمەڵگە و لەو چوارچێوەیەدا، پێکهێنانی توانای بەردەوام‌بوونی کۆمەڵگە و خۆبەخێوکردن و پاراستنی ئەو کۆمەڵگەیەیە. بەڵام رێوەبەریی ناسروشتی و بێگانە، ئەو دیاردەیەیە کە وەکو دەسەڵات لێک‌دەدرێتەوە و بەزۆرەملی خۆی دەکاتە دیاردەیەکی سروشتی و، بە تێکدانی بواری بیرکردنەوە و ئیرادەی کۆمەڵگە، وەک کۆلۆنی و داگیرکراوی لێدەکات و حوکمی بەسەردا دەکات. چەندە خۆ بەرێوەبردن لەسەر بنەمای سازمانگەریی هێزەکانی کۆمەڵگە و بەشدارکردن و سازکردنی هارمۆنییەک لە ناویان دایە و لە ئەنجامدا کۆمەڵگەیەکی زیندوو و خاوەن بیر و ئیرادە ساز دەبێت، ئەوەندەش رێوەبەریی بێگانە واتا دەسەڵات، پۆتانسیەلەکانی ناو کۆمەڵگە دەکوژێت و رێگا لە بەشداربوونیان دەگرێت و کۆمەڵگەیەکی لاواز و نەزان ساز دەکات. کۆمەڵگەیەک کە لە خۆ بەڕێوەبردن بێبەری کرابێت، ناتوانێ لە داگیرکراوی و کۆلۆنی بوون رزگاری بێت. لە ئەنجامدا ئەو کۆمەڵگەیە، کۆمەڵگەیەکی تواوە، ئاسیمیلەکراو و کۆمەڵکوژ کراوە. بەشێکی گەورە لە شەڕەکانی مێژوو، بریتییه‌لە داخوازیی کۆمەڵگە بۆ بەردەوام‌کردنی خۆ بەرێوەبردن لە بەرامبەر داگیرکەری دەسەڵات، وەک رێوەبەریی ناسروشتی و بێگانە. زانستیترین، گەورەترین و جوانترین ئەرک بۆ کۆمەڵگەیەک، گەیشتن بە هێز و ئیرادەی خۆبەڕێوەبردنە. ئەو کۆمەڵگەیەی کە لەو ئەرکەدا سەرکەوتوو نەبێت، هەم گەشەسەندنی زانستی و ئەخلاقییەکەی رادەوەستێت، هەمیش رێگە لە بەسازیبوون و نەهادینەبوونی بوارەکانی سیاسەت و ئابووریی لێ دەگیرێت. هەر کۆمەڵگەیەک پێویستە بۆ خۆ بەرێوەبردن لە تێکۆشانێکی بەردەوام دابێت و لە بەرامبەر بێ ڕێوەبەرایەتی خۆڕاگیری بکات. کۆمەڵگە هەروەها ئەرکی ئەوەیە کە نەهێڵێت هێزی رێوەبەریی وەک دەسەڵاتی لێبێت و قۆناغ بە قۆناغ ڕێوەبەرایەتیی لەدەست دەسەڵات دەرخات. ئەوەندەی کە دەسەڵات دژی کۆمەڵگەیە، ئەوەندەش رێوەبەریی هێز و وزەی کۆمەڵگەیە. هەر بۆیەش کۆمەڵگەیەک کە دەیەوێ بەردەوام بێت، پێویستە لە بەرامبەر داگیرکەریی بێگانە و هەروەها سازبوونی ناوەندەکانی دەسەڵات لە ناوخۆی کۆمەڵگە، کە وزەی کۆمەڵگە لەناو دەبات، خۆڕاگری بکات. ئەم راستییە بەتایبەت بۆ گەلی کورد، کە پێویستە لە لایەکەوە داگیرکەریی بێگانە لە سەر خۆی لابەرێت و لە لایەکی تریشەوە نەچێتە بن باری هیچ جۆرە دیکتاتۆریەکی بچووکی ناوخۆیی، خاوەن گرینگییە. خۆ بەڕێوەبردن هەم کۆمەڵگە لە بەڕێوەبەریدا بەشدار دەکات، هەمیش هۆکاری گەشەسەندی دێموکراسی دەبێت. لە راستیدا مرۆڤ دەتوانێ دێموکراسی وەکو خۆبەرێوەبردنی سروشتیی کۆمەڵگە بەناو بکات. هەموو ناسنامە و جیاوازییەکانی ناو کۆمەڵگەیەک، هاوکات لە گەڵ ئەوەی کە خۆیان بەڕێوەدەبەن، لە خۆ بەرێوەبردنی گشتیشدا بەشدارن. هەر بۆیەش چوارچێوەی خۆبەرێوەبردن، لە گەڕەکێک و لادێیەکەوە تا دەگاتە ئاستی نەتەوە بەرفراوانە. خۆ بەرێوەبردن هەروەها داکۆکی‌کردن لە هەبوون و ناسنامەیە. بۆیە ئەو کۆمەڵگەنەی کە لە دەرەوەی وڵاتی خۆشیان دەژین، دەتوانن لە چوارچیوەی خۆ بەڕێوەبردندا ناسنامەی خۆیان بپارێزن. بۆ نمونە کوردەکانی خوراسان یان کوردەکانی ئەورووپا، هەرچەندە کە لە کوردستان ناژین، بەڵام وەکو کۆمەڵگەیەک بۆ پاراستنی بواری ناسنامەیی، کولتووری، سیاسی و ئەخلاقیی خۆیان خاوەن میکانیزمەکانی خۆبەڕێوەبردن بن.
نه‌ته‌وه‌ی دێموکراتیک
هه‌تاکو ئێستاش چه‌مکی نه‌ته‌وه‌‌به‌دیارده‌ی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وەوە‌به‌ستراوه‌ته‌وه. به‌و واتایه‌ی که‌هه‌ر گه‌لێک یان هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک که‌خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی مۆدێڕن نه‌بێت، وه‌ک نه‌ته‌وه‌ناناسرێت و له‌ئاستی جیهانیدا ئه‌و مافه‌ی پێنادرێت وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک گوزاره‌له‌خۆی بکات. ئه‌وه‌دیارده‌یه‌کی‌پارادۆکساڵ و کێشه‌داره،چونکه‌له‌کاتێکدا که‌پێشکه‌وتنه‌سنووربه‌زێنه‌کانی جیهانی ئه‌مڕۆ، دیارده‌ی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌یان بردۆته‌ژێر پرسیاره‌وه‌و گومانێکی جیدی له‌سه‌ر ئه‌مه‌سازکردووه‌که‌ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌نوێنه‌ر و رێوه‌به‌ری راستینی نه‌ته‌وه‌بێت، له‌هه‌مان کاتیشدا،هه‌بوونی چل ملوێن کورد وه‌ک گه‌وره‌ترین به‌ڵگه‌ی سازبوونی نه‌ته‌وه‌ی بێده‌وڵه‌ته‌که‌گه‌شه‌کردن و هه‌بوونی نه‌ته‌وه‌یه‌ک، به‌بێ هه‌بوونی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌یه‌ک، نیشان ده‌دات.
هه‌تاکو ئێستاش ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وە داگیرکه‌ره‌کانی کوردستان له ژێر ناوی یه‌ک وڵات و یه‌ک نه‌ته‌وه، هه‌وڵی تواندنه‌وه‌و له‌ناوبردنی راستینه‌ی گه‌لی ئێمه‌یان داوه. په‌ره‌پێدانی فاشیزم، له‌لایه‌ن داگیرکه‌رانه‌وه،له‌ناو کۆمه‌ڵگه‌ی نه‌ته‌وه‌سه‌رده‌سته‌کان‌دا، یه‌کێک له‌سه‌ره‌کیترین ئاسته‌نگییه‌کانی چاره‌سه‌ریی پرسی نه‌ته‌وه‌که‌مانه. ئێمه‌ی کورد نه‌ته‌نیا رووبه‌ڕووی سیاسه‌تی سیستماتیکی دژه‌کوردی ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری کوردستانین، به‌ڵکو رووبه‌ڕووی ئەقڵانییه‌تی نژادپه‌رستانه‌ی نه‌ته‌وه‌سه‌رده‌سته‌کانیشین که‌زۆر به‌ڕوونی له‌ناو سیاسه‌ت، ئه‌ده‌بیات و ته‌نانه‌ت په‌یوه‌ندیە کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانیشدا ره‌نگ ده‌داته‌وه. ئه‌گه‌ر ئه‌و راستییه‌له‌به‌رچاوبگرین که‌ئه‌و ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌داگیرکە‌رانه، له‌سه‌رووی هه‌مووشیان کۆماری تورکیا، به‌لاساییکردنه‌وه‌و هه‌روه‌ها به‌پشتیوانیی رۆژئاوا دامه‌زراون و تا رۆژی ئه‌مرۆش بۆ زۆربه‌ی سیاسه‌ت و کوشتاره‌کانیان پشتیوانیی وڵاتانی رۆژئاواییان له پشته، ئه‌و راستییه‌شمان بۆ روون ده‌بێته‌وه‌که‌ئێمه‌ی کورد له‌هه‌موو بوارێکه‌وه‌قوربانی دیارده‌ی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ین.
له‌په‌یوه‌ندی له گه‌ڵ پرسی کورد و ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌دا چه‌ندین پرسیارمان رووبه‌ڕوو ده‌بێته‌وه. ئه‌گه‌ر یه‌ک میلله‌ت ته‌نیا له‌ڕێگای ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌وه‌ساز ده‌بێت، هه‌بوونی نه‌ته‌وه‌ی کورد به‌چ واتایه‌که‌و له‌کوێی چه‌مکه‌زانستییه‌کانی کۆمه‌ڵناسیدا جێ ده‌گرێ؟ له‌بواری تێکۆشانی ئازادیدا، ئایا نه‌ته‌وه‌که‌مان پێویسته‌بۆ گوزاره‌له‌خۆکردن و وه‌ده‌ستخستنی ماف و ئازادییه‌کانی خۆی چاوه‌ڕوانی به‌ده‌وڵه‌تبوون بێت؟
ئه‌مه‌راستیه‌که‌که‌ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌کان نه‌ته‌نیا نکۆڵییان له‌گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ی جیاواز کردووه‌به‌ڵکو ناسنامه‌و ره‌نگ و بۆچوو‌نه‌جیاوازه‌کانی ناوخۆی نه‌ته‌وه‌سه‌رده‌سته‌کانیشیان رووبه‌ڕووی لەناوبردن کردۆته‌وه. ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌به‌دروشمی یه‌ک وڵات، یه‌ک ئاڵا و یه‌ک زمان و به‌شێوازی رێوه‌به‌ریی ناوه‌ند گه‌رایانه، هه‌م بۆته‌هۆکاری کێشه‌ی نێوان گه‌لان و هه‌م مه‌ودای بۆ دێموکراسی نه‌هێشتۆته‌وه. ئێمه‌ی کورد ده‌توانین بیر له‌وه‌بکه‌ینه‌وه‌که‌سه‌ره‌ڕای مافی سه‌ربه‌خۆییمان و قه‌بوڵ‌نه‌کردنی سه‌روه‌ریی و گه‌وره‌یی هیچ ناسنامه‌یه‌کی تر له سه‌ر خۆمان، له په‌یوه‌ندییه‌کی دێموکراتیکدا له‌گه‌ڵ گه‌لانی تردا بژین و هه‌وروه‌ها به لەبه‌رچاو گرتنی ئه‌و هه‌موو ره‌نگ و جیاوازیی زاراوه‌یی، هه‌رێمی و ئاینی له‌کوردستان، دێموکراتیترین روانگه‌و شێوازه‌کانی هه‌ڵسوکه‌وت، سیاسه‌ت و به‌رێوه‌به‌ریمان هه‌بێت. ئه‌گه‌ر ئەقڵانییه‌تی نه‌ته‌وه‌یی به‌ستراو به‌ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه،هه‌ژمۆنیک و یه‌کده‌ستساز و یه‌ک ره‌هه‌ندانه‌و مه‌رکه‌زیانه‌یه، له‌به‌رامبه‌ر ئه‌ودا، ئه‌قڵانییه‌تی نه‌ته‌وه‌ی دێموکراتیک هه‌موو ره‌نگ و ناسنامه‌کانی ناوخۆی کوردستان وه‌ک ده‌وڵه‌مه‌ندییه‌ک ده‌بینێت و بۆ به‌شدارکردنیان تێ‌ده‌کۆشێت. له‌ئه‌نجامی روانگه‌ی بەنەتەوە بوونی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه،ده‌سه‌ڵات و پاوانخوازی به‌رهه‌م دێت و له‌ئه‌نجامی روانگه‌ی نەتەوەیی دێموکراتیک، کۆمه‌ڵگایه‌کی به‌هێز و دێموکراتیک ده‌رده‌که‌وێت.
نەتەوەی دێموکراتیک لە راستیدا بەرهەمی کۆمەڵگەیەکی سیاسی و ئەخلاقییە کە لە رێگای خۆ بەڕیوەبردن و سازکردن و گەشەپێدانی ناوەندەکانی خۆی و هەرەوەها بە کردنەوەی مەودا بۆ سازبوونی بەخۆباوەڕیی ئیرادە لە تاکدا، توانیویەتی هەنگاوەکانی گەشەکردن و بەنەته‌وه‌یی‌بوون هەڵێنێتەوە. ئەم کۆمەڵگەیە لەڕیگای لێکدانەوەی حافزەی سیاسی خۆی، پێوان و پرنسیپەکانی زیندوو رادەگرێت، خۆی دەپارێزێت و ناسنامەکەی بەردەوام دەبێت. نەتەوەی دیموکراتیک نە تەنیا داگیرکەری دەرەکی هیچ قەبوڵ ناکات و سەربەخۆیی بە مافی خۆی دەزانێت، ناشهێڵێت ناوەندی دەسەڵات لە ناوخۆی کۆمەڵگەدا پەرە بستینێ و به‌رگری له‌هه‌موو هه‌نگاوێک ده‌کا که‌هه‌وڵ ده‌دا مەودای سیاسەت و خۆ بەڕێوەبردن لە کۆمەڵگە بستێنێ. تیکۆشان بۆ دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی ئەخلاقی و سیاسی بەڕێگای خۆبەڕیوەبردنەوە، سەرەکیترین هەنگاو بۆ گەیشتن بە بەنەتەوەبوونی دێموکراتیک بووە. لەم بوارەدا کوردەکانی دیاسپۆرا، بەهۆکاری ئەوەی کە لەبن زەختی راستەوخۆی داگیرکارانی وڵاتدا نین، بە پێکهێنانی کۆمەڵگەیەکی ئازاد دەتوانن رۆڵێکی گرینگیان لە پرۆسەی بە نەتەوە بوونی دێموکراتیکدا هەبێ. لەو ئاراستەیەدا، کۆمەڵگەی دێموکراتیک دەبێ بە ئاگاداریی تەواو لەو گیروگرفتانەی کوردی دیاسپۆڕا لە تاراوگە‌دا لە گەڵیان رووبەڕوو دەبێتەوە، هەنگاو بنێ و لەسەر هەندێ رەهەندی کۆمەڵایەتیی کە وەک دیاردەی نالەبار خۆیان دەدردەخەن هەڵس‌وکەوتێکی چارەسازیانە بکا. لە خوارەوە بە هەندێ لەو گرفتانەی دیاسپۆڕا ئاماژە دەکرێت.
دژواری و کێشەکانی ژیانی دیاسپۆڕا
دژوارییه‌کانی دیاسپۆڕا هەر یه‌ک و دوو نین به‌ڵکو خۆیان به شێوەگه‌لی جۆراوجور و له هەل‌ومەرجی جیاوازدا نیشان ده‌ده‌ن. دژواریی فێربوونی زمان، بێکاری، دووری له دۆستان و خزمان و ده‌ستکورتیی ئابووری و چاوله‌دستیی یارمەتیی کۆمەڵایەتی، هه‌ندێ ره‌هه‌ند و گرفتی ئەو پرۆسه‌یه‌ن که ده‌توانێ له کێشه‌ی ناو خێزان، واته له نێوان دایک و باوک و مناڵ یاخۆد له نێوان ژن و پیاودا ببێته‌هۆکاری ناکۆکی و له ئاکامدا جیابوونه‌وه یان لێدان و کوشتنی ژنان و کچان. ئەوانەی له‌و به‌ینه‌دا زۆرترین زیانیان لێده‌که‌وێ و زۆر ئازار ده‌بینن مناڵانن که له دواکەوتن له کاری مه‌دره‌سه و تیکەڵاو نه‌بوون له گه‌ڵ کۆمه‌ڵگای سوێد و راکشان بۆ لای هه‌ندێ داروده‌سته‌ی تاوانکاریی پێکهاتوو له ناو گەنجه‌کاندا بگره تا راکشان بۆ لای ماده هۆشبه‌ره‌کان ره‌نگ ده‌داتەوه. رەهەندێکی زۆر زیانباری ئه‌و گرفته، دوورکه‌وتنه‌وه‌ی گه‌نجان له‌کولتوری کوردەواری و لەدەستدانی شوناسی نەتەوه‌ییه.
کێشه‌کانی ناو خێزان
یه‌کێک له زیانبارترین گرفته‌کان، چۆنیه‌تی هه‌ڵسوکه‌وتی دایک و باو‌کان له‌گه‌ڵ مناڵه‌کانی کچیانه که بۆته هۆی پرۆپاگاندای زۆر نیگاتیڤ له دژی کورده‌کان له سوێد. ئه‌و پرۆپاگاندایه هه‌م له لایه‌ن هه‌ندێ سوێدیه‌وه‌و هه‌م له لایه‌ن رژیمه داگیرکەره‌کانی کوردستانهوه به نیازی بەدناوکردنی کورده‌کان په‌ره‌ی پێدهدرێ.
ئاگادارنه‌بوونی جیلی یه‌که‌می په‌نابه‌ران له یاساکانی سوێد و زانیاری که‌م له‌م بواره‌دا و هه‌روه‌ها تێکه‌ڵاو نه‌بوونیان له گه‌ڵ کۆمه‌ڵگەی ئه‌و وڵاته، مانه‌وه له ناو چه‌نبه‌ره‌ی نۆستاڵژیانه‌ی کولتوری کورده‌واری و‌به‌تایبه‌تی به‌شه نیگاتیڤه‌کانیدا، مناڵه‌کان، که له مه‌دره‌سەی سوێدیدا فێری شێوه‌ی ژیانی دانیشتوانی ئێره ده‌بن، له دایک و باوکیان دوور ده‌خاته‌وه که زۆر جار ئاکامی دڵته‌زێنی لێ ده‌که‌وێته‌وه. زۆربەی ئەو منداڵانە باوەڕ و متمانە سەبارەت بە گەورەکان لە دەست دەدەن. به‌داخه‌وه زۆر جار رێده‌که‌وێ که نه کۆمه‌ڵگەی میواندار خۆی به‌چاره‌سەرکردنی ئه‌و کێشانه‌وه‌ماندوو ده‌کا و نه کورده‌کانیش به شێوه‌یه‌کی گونجاو هه‌وڵی چارەسه‌رکردنیان بۆ دەده‌ن.
هۆکاری ئه‌وه، ده‌توانێ له‌لایه‌ک نزمبوونی راده‌ی زانیاری هه‌ردوو لایه‌ن له باره‌ی کولتوری یه‌کتردابێ و له لایه‌کی دیکه‌شه‌وه ترسی کۆمه‌ڵگەی میواندار له خۆتێوه‌ردان له گرفته‌خێزانی و کولتورییه‌کانی کوردی میواندا بێ. ترس له تۆمه‌تی ره‌گه‌زپه‌رستی و نه‌بوونی لێزانیی ده‌توانێ هۆکارێکی گرینگی دیکە له‌و بواره‌دا بێ.
یەکێکی دیکە لە گرینگترین و زیانبارترین کێشەکانی کۆمەڵگەی کوردەواری گرفتی یەکسان‌نەبوونی ژن و پیاو و نەبوونی مافی ژیانی وەکیەکیانە. ئەو کێشەیە لە هەڵبژاردنی شێوەی جل‌لە بەرکردنەوە تا هەڵبژاردنی هاوسەر لە خۆیەوە دەگرێ. رەهەندێکی زۆر دواکەوتوانەی ئەو نایەکسانییە توندوتیژی پیاوان لە دژی ئافرەتانە کە لێکەوتەکەی لە کارەساتی دڵتەزیندا خۆی دەنوێنێ. کوشتنی ژنان وکچان لە لایەن پیاوی کوردی دیاسپۆڕاوە بۆتە هۆی سووککردن و بەدناوکردنی گەلی کورد بە گشتی لە ناو کۆمەڵگەی سوێددا. چەمکی “قەتڵی نامووسی” زۆرترین کەڕەت لە پۆلیمیکی سیاسی و باسی زەرەر و زیانەکانی پەنابەریی لە ناو راگەیاندراوەکانی سویدیدا کەڵکی لێوەردەگیرێ. هەموومان دەزانین کە تەنیا پیاوی کورد ژن ناکوژێ بەڵام بە هۆی نەبوونی ناوەندکانی ئاگادارکردنەوە و راگەیاندنی کوردی لە لایەک و هەوڵی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی کوردستان و کڕینی بەشێکی زۆر لە ژۆرناڵیستەکانی وڵاتانی دەروە لە لایەکی ترەوە، تەوژمی پرۆپاگەندەی نیگاتیڤی لە سەر کورد لە چاو گروپەکانی دیکەی پەنابەران زۆرتر کردوە.
ئازادی ژنان و یه‌کسانیان له‌گه‌ڵ پیاوان، په‌یوه‌ندییه‌کی راسته‌وخۆی له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی دێموکراسیانه‌ی کۆمه‌ڵگە هه‌یه و کار دەکاته سه‌ر پێشکه‌وتنی ئابووریی و مۆدێرنیزه‌کردنی کۆمەڵگە له‌بواری تێکنۆلۆژیشدا. ژنان وه‌ک گرنگترین نیوەی کۆمه‌ڵگە، له زۆر رووەوە توانایی و وزه‌یان له به‌شه‌کەی دیکه‌ی کۆمەڵگە واتە پیاوان زۆرتره. ئازادی و یه‌کسانی ژنان لە گەڵ پیاوان، وزه‌یه‌کی زۆر ئازاد ده‌کا. له‌و کۆمه‌ڵگایانه‌ی ئازادی و یه‌کسانی ژنانیان تێدا باوه، هه‌م دێموکراسی پێشکەوتووتره و هه‌م ستانداردی ژیان له‌سه‌رتره. له‌و کۆمه‌ڵگایانه‌دا که ژن ئازاد نییه، به‌شه‌که‌ی دیکه‌ی کۆمه‌ڵیش ئازادی ته‌واوی نییه. چونکه مه‌جبووره هێزێکی زۆر بۆ کۆنترۆڵکردنی ژنان تەرخان کات. ئه‌رکی سه‌ره‌کی لێرەدا دەبێ کارکردن بۆ په‌ره‌سه‌ندنی باوه‌ڕ و په‌یره‌وکردنی پرینسیپه فێمینیستیه‌کان بێ‌که‌یه‌کسانی ژن و پیاوی کوردی دیاسپۆڕا مسۆگه‌ر بکا و به‌نۆره‌ی خۆی کار بکاته‌سه‌ر ژیانی یه‌کسانی ژن و پیاو له‌ناوه‌وه‌ی وڵاتیشدا.
هاووڵاتیانی کوردمان له سوێد، ده‌توانن لە رێگای پێکهێنانی پلاتفۆرمێکی دێموکراتیکی کولتورییەوە، به یه‌که‌وه زۆر هه‌نگاوی باش بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی گرفته‌کان و دۆزینه‌وه‌ی رێگاچاره‌یان و یارمه‌تی یه‌کتریدان، هه‌ڵبێنن. هاوده‌نگی و یارمه‌تی هه‌ره‌وه‌زیی و پشتیوانی له یه‌کتر، ده‌توانێ ژیانیان هاسانتر بکا. بۆ رووبه‌روو بوونه‌وه لە گه‌ڵ دژواریه‌کانی ژیانی دیاسپۆڕا، پێویسته هاووڵاتیانی کوردیش وه‌ک هه‌موو په‌نابه‌رانی دیکه که له وڵاتانی دیکه‌ڕا هاتوون، به‌شێوه‌یه‌ک رێکخراوێکی هاوبه‌شیان هه‌بێ که له لایه‌ک، وه‌ک له سه‌ره‌وه‌دا ئاماژه‌ی پێکرا، ببێته مه‌کۆیه‌ک بۆ که‌مکردنه‌وه و چاره‌سه‌رکردنی گرفته هاوبه‌شه‌کانی دیاسپۆرا و له لایەکی دیکه‌وه، لە پچڕانی پەیوه‌ندیی کورده‌کان و به‌تایبه‌ت مناڵان و گه‌نجان لەگەڵ فه‌رهه‌نگ و کولتوور و ناسنامەی خۆیان رێگری بکا و یارمەتیدەری پته‌وکردنی شوناسی نەته‌وه‌ییان بێ. به‌ڵام پیک‌هێنانی پلاتفۆرمێکی کوردی به‌ر له هه‌مووشت، هه‌وڵدانیکه‌‌بۆ یارمەتیدانی کێشه‌ی نەتەوەکەمان‌که هه‌م له بواری کاری دیپلۆماسیه‌وه و هه‌م له روانگه‌ی کاری لابییه‌وه زۆر پێویسته و هه‌م بۆ ناساندنی ره‌هه‌نده باشه‌کانی کولتووری کوردی بایه‌خ و نرخی بێ‌وێنه‌ی هه‌یه. مەرجی سەرکەوتن لەو بوارەدا ناسین و لێکدانەوە و پێناسەکردنی شێوەکانی ژیانی کوردی دیاسپۆڕایە کە بۆ پەیوەندیگرتن لە گەڵیان یارمەتیدەر دەبێ. لە خوارەوە هەوڵ دەدرێ ئاماژە بە هەندێ لەوانە بکرێ.
شێوەکانی ژیانی دیاسپۆرا
- هەروەک ئاماژەی پێکرا، به نیشته‌جێ‌بوون له ئوروپا، هه‌موو کێشه‌کان چاره‌سه‌ر نابن و ژیانی غەریبایه‌تی کاردانه‌وه‌ی ناله‌بار و ره‌هه‌ندی نه‌خوازراوی زۆری لە سەر مرۆڤەکان هەم وەک تاک و هەم وەک کۆ هه‌یه. هه‌ر له سه‌ره‌تای بڕیاردانی خێزان بۆ هاتنه ده‌ره‌وه، هه‌ندێ نیگه‌رانی و سترێسی ره‌وانی ده‌ست پێده‌کا که کارتێکه‌ریی نه‌رێنی و مه‌نفی راسته‌وخۆی به‌تایبه‌تی له سەر مناڵان هه‌یه. دوای گه‌یشتنه وڵاتی سێه‌م، ئه‌و‌جا چاوه‌ڕوانی وه‌رگرتنی به‌ڵێنی مانه‌وه، ده‌بێته هۆی نیگه‌رانی و سترێسی زێتر. ئه‌مانه هاوکاتن له‌گه‌ڵ بیره‌وه‌ریه‌کانی تاڵی شه‌ڕ و بۆمباران و هه‌ڵاتهه‌ڵات و خۆحاشاردان، که رووح و وزه ده‌توێنێته‌وه. له راستیدا، کۆچکردن دوو رووی هه‌یه که سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که وه‌ک دوو ره‌هه‌ندی لێک جیاواز به‌رچاو ده‌که‌ون، به‌ڵام دوو فازی یه‌ک پرۆسەی به‌رده‌وامن. مرۆڤ له لایه‌ک وڵاتی خۆی و که‌س و کار و زێدی به‌جێ دێڵێ، که له خۆیدا ده‌بێته هۆی تواندنه‌وه‌ی وزه‌یه‌کی فره‌ی رووحی و هزری و ته‌نانه‌ت ماددیش و له لایه‌کی دیکه‌وه، پێ ده‌نێته ناو وڵات و کۆمه‌ڵگایه‌کی بیانی که له باری کولتووری، زبانی، تێکنیکی و کۆمەڵایه‌تی، نه‌ته‌وه‌یی و ته‌نانه‌ت ئایینیشه‌وه له گه‌ڵ ئه‌و کۆمه‌ڵگایه‌ی تێیدا گه‌وره بووه جیاوازه و خۆ راهێنان له گه‌ڵیدا، ئاماده‌ییه‌کی رووحی پته‌و و توانایی ئاڵوگۆڕ و خۆڕاگرتن له به‌رانبه‌ر زه‌ختی چاوەڕواننه‌کراوی گه‌ره‌که. ژیانی نوێ له دیاسپۆڕادا، ده‌بێته هۆی رەچاو کردنی هه‌ندێ ستراتێژی له لایه‌ن په‌نابه‌رانه‌وه کە ئاڕاستەی رەوشی ژیانیان لە دەرەوە دەخاتە ژێر کاە تێکردنەوە. له خواره‌وه ئاماژه به‌سێ نمونەی هەرە زەقیان دەکرێ:1. تێکه‌ڵاوبوون له گه‌ڵ کۆمه‌ڵگەی خانه‌خوێ، وێڕای پاراستنی که‌سایه‌تی و پێناسه‌ی تاکی و ئێتنیکی (integration) که پرۆسه‌یه‌کی لێک‌نزیکبوونه‌وه‌ی دوو لایه‌نه‌یه که له نێوان کوردی دیاسپۆڕا و کۆمه‌لگەی میوانداردا روو ده‌دا. ئه‌وه‌ی لێره‌دا گرینگه ئاماژه‌ی پێبکرێ، ئه‌وه‌یه‌که پرۆسه‌ی ئینتێگراسیۆن وێرای ئه‌وه‌ی که ره‌وتێکی دوو لایه‌نه‌یه، ئه‌رکه سەرەکیه‌که‌ی له‌سه‌ر شانی په‌نابه‌ره‌کانه که تا ئه‌و جێگایه‌ی بۆیان ده‌کرێ خۆیان له گەڵ کۆمه‌ڵگەی خاوەن ماڵ رێکبخه‌ن، ئه‌گینا بۆ کۆمه‌ڵگەی سوێد دژواره که خۆی له گەڵ په‌نابه‌ره‌کان، که له‌هه‌موو گۆشه‌کانی جیهانه‌وه رووی تێده‌که‌ن، بگونجێنێ. ئینتێگراسیۆن له ساده‌ترین رواڵه‌تدا واتا فێربوونی زمانی سوێدی، راهاتن له گه‌ڵ نۆرم و یاساو و کولتووری سوێد و کارکردن و خۆژیاندن و گرتنی په‌یوه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی و دۆزینەوەی دۆست وئاشنا، له کاتێکدا که مرۆڤ که‌سایه‌تی خۆی وه‌ک کورد ده‌پارێزی و پەیوه‌ندی خۆی له گەڵ فەرهەنگ و کولتووری کوردی ناپسێنی و به‌و جۆره ده‌بێته پردێک له نێوان ژیانی پێشووی و داهاتوو‌یدا. ئه‌و شێوه‌ژیانه وێدەچێ سه‌رکه‌وتووترین شێوه‌ی ژیانی دیاسپۆڕا بێ که ته‌نانه‌ت له‌سه‌ر چۆنیه‌تی ژیانی مناڵه‌کان و داهاتووشیان‌دا کار دەکا. ئینتێگراسیۆن له‌لایه‌کی دیکه‌وه ده‌توانێ یارمه‌تی ئاراسته کردنی کێشه‌ی کورد له ناو کۆمه‌ڵگەی میواندرادا بدا و به بەئه‌ندامبوونی کوردان له حیزبه‌سیاسیه‌کانی وڵاتی میوانداردا، یان چالاکبوونیان له ناو رێکخراوه جۆراوجۆره سینفی و ناده‌وڵه‌تییه‌کاندا، دۆست وپشتیوان بۆ کێشه‌ی کورد پەیدا که‌ن و به‌و شێوه‌یه‌ببنه‌لابیه‌کی چالاک.له زانسته کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان و زانستی سیاسیدا، چه‌مکی ئینتێگراسیۆن بۆ شیکردنه‌وه و تاریفکردنی ره‌وتی یه‌کاڵاکردن و کۆکردنی به‌شه جیاوازه‌کانی کۆمه‌ڵگە له یه‌که و سازه‌یه‌کی یه‌کگرتوو‌دا به‌کاردێنرێ. ئه‌و چه‌مکه بۆ ده‌ربڕینی ئامانجێکی خوازراو یان هه‌ل‌ومه‌رجێکی له سازه‌یه‌ک چاوه‌روانکراو، که مرۆڤ ده‌یه‌وێ پێی بگا، که‌ڵکی لێ وەردەگیرێ. ئیتێگراسیۆن ته‌نانه‌ت به پرۆسه‌ی یه‌کگرتن و رێککه‌وتن بۆ گه‌یشتن به‌ئامانجییش دەوترێ.
له ئاستی ئوروپادا، چه‌مکی ئینتێگراسیۆن بۆ شیکردنه‌وه‌ی نزیکبوونه‌وه‌ی ئابووری، سیاسی و کولتووری وڵاتانی ئوروپایی له‌یه‌کتر و به‌تایبه‌تی له چوارچێوه‌ی یه‌کیه‌تی ئوروپادا به‌کار دێ.
له ئاستی سوێددا، ئه‌و چه‌مکه بۆ روونکردنه‌وه‌ی پرۆسه‌یه‌ک به‌کار دێ که لهودا، په‌نابه‌ران، له لایه‌ک مافی شاروه‌ندی (citizenship) یان پێدهدرێ، که‌له‌ئاکامدا ئیمکانی ئه‌وه‌یان ده‌بێ که‌خۆیان له ناو کۆمه‌ڵگەی سوێددا سه‌قامگیر بکه‌ن و له لایه‌کی دیکه‌وه کۆمه‌ڵگەی سوێدی به‌گوێرەی ته‌رکیبی کۆمه‌ڵایه‌تیی خۆی، له گه‌ڵ گرۆپه فره‌چه‌شنه‌کانی په‌نابه‌ران رێکده‌خا. پێچەوانەی چه‌مکی ئینتێگڕاسیۆن ئاسیمیلاسیۆنه که به مانای توانه‌وه‌ی ته‌واوی په‌نابه‌ران له ناو کۆمه‌ڵی سوێددایه. لە پرۆسەی ئاسیمیلاسیۆندا، هەم تاک پێناسەی
فەرهەنگی و نەتەوەیی خۆی لە دەست دەدا و هەم کۆ لەبەریەک هەڵدەوەشێ و تووشی لێکدابڕان و قەیران دەبێ. - توانه‌وه یان (assimilation) که پرۆسه‌یه‌کی یه‌کلایه‌نه‌یه و له لایه‌ن میوانه‌کان ره‌چاو ده‌کرێ و لهودا، کوردی دیاسپۆڕا به پشتکردن له پێشینه‌ی خۆیان و له‌ده‌ستدانی کەسایەتیه کولتورییه‌که‌یان، یه‌کسه‌ر له ناو کۆمه‌ڵگەدا ده‌توێنه‌وه و په‌یوه‌ندیه‌کانیان له‌گه‌ڵ وڵات و داب‌ونه‌ریتی کورده‌واری ده‌پسێنن. ئه‌و که‌سانه، ته‌نانه‌ت ناو و ناوبانگیشیان ده‌گۆڕن و به‌هۆی به‌هره‌مه‌ند نه‌بوونیان له که‌سیایه‌تیه‌کی پته‌وی تاکی و ئێتنیکی، ناتوانن له به‌رانبه‌ر زه‌خته‌کانی کۆمه‌ڵگەی میوانداردا خۆراگرن و ته‌سلیم ده‌بن. لێره‌دا نەبوونی زانیاری و ئاگاداریه‌کی راسته‌قینه له سه‌ر که‌سایه‌تی تاک و کۆ و هه‌روه‌ها مافه‌کان، فاکتۆرێکی گرینگه که رۆڵی نیگاتیڤی خۆی به‌زه‌قی ده‌نوێنێ. زۆرجاران پاساوی هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ستراتێژیه له لایه‌ن په‌نابه‌ره‌کانه‌وه، هاسانتر بوونی کار په‌یداکردن و که‌مترکردنه‌وه‌ی مه‌ترسی هەڵاواردن (discrimination) ده‌هێنرێته‌وه. ئه‌زموون نیشانی داوه که ئه‌و ستراتێژیه له درێژخایه‌ندا سه‌رکه‌وتوو نابێ و ئاکامی نالهباری لێ دەکەوێته‌وه.
- دووره‌په‌رێزی (segregation) که ره‌وتێکی یه‌کلایه‌نه‌یه و هه‌م له لایه‌ن کۆمه‌ڵگای میوانداردا له دژی په‌نابه‌رکان به‌کار دێت و هه‌م په‌نابه‌رکان ده‌توانن به‌ویست و خواستی خۆیان هه‌ڵی بژێرن و بریتییه له کۆکردنه‌وه یان کۆبوونەوەی ژماره‌یه‌کی نیسبه‌ته‌ن زۆری خه‌ڵکی بیانی له‌هه‌ندێ شوێنی دانیشتن، به‌که‌مترین ئیمکانی پێڕاگه‌یشتن. ئه‌و پەنابەرانه‌ی که به هه‌ندێ هۆی ئایینی، کولتوری یان خێزانی نایانه‌وێ له گه‌ڵ کۆمەڵگەی میوانداردا تێکه‌ڵاو بن، خۆیان دووره په‌رێز راده‌گرن که ده‌توانێ کارتێکردنی زۆر نیگاتیڤی له سه‌ر ژیانی خۆیان و خێزانیان دانێ و له ئاکامدا ببێته هۆی لێکدابڕانی خێزان و شێوانی ژیانیان. ئەو ده‌سته‌یه، به‌هۆی هه‌وڵنه‌دان و فێرنه‌بوونی زمان و نەخوێندن و چاو له‌ده‌ستبوو‌نی ئابوورییان و به‌ستراوه‌ییان به‌یارمه‌تی ناوەندەکانی سوسیال، ناتوانن له کۆمه‌ڵگەی مودێرنی سوێددا ئازادانه و سه‌ربه‌ستانه بجوڵێنه‌وه و به هۆی نه‌بوونی په‌یوه‌ندی له گه‌ڵ سوێدیه‌کان، له گه‌ڵ نۆرمه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی ئه‌وڵاته بێگانه ده‌مێننه‌وه و ناتوانن جێگایه‌ک بۆ خۆیان له‌و کۆمه‌ڵگایه‌‌دا بدۆزنه‌وه. له‌و شوێنانه، به هۆی رێژه‌ی باڵای بێکاری، گرفتە کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانی وه‌ک تاوانکردن و تووشبوون به ماده هۆشبه‌ره‌کان و پێکهێنانی تاقم و ده‌سته‌ی قاچاخچی و خه‌ڵک رووتکردن وزەڕ و زیان گەیاندن بە دارایی خەڵک زۆر ده‌بێ. هۆیەکی ئەوە، فێرنەبوونی شێوەی دیالۆگ و پێشبردنی گوتمانی سیاسی و دیسکۆرسی کۆمەڵایەتی باو لەو وڵاتەدایە.سێگرێگاسیۆن له‌وشه‌ی لاتینی (segregare) به‌مانای جیاکردنه‌وه‌ی ده‌سته‌کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان له ژووردایه که له بنه‌ڕه‌تدا، ریشه‌ی له باوەڕی ئایینیدا بووه. مه‌به‌ست له‌وه، جیاکردنه‌وه‌ی خه‌ڵکی دیندار له‌و که‌سانه بووه‌که زه‌مینه‌ی لادان له رێگای دینیان تێدا به‌دیکراوه. سێگرێگاسیۆن ده‌توانرێ له سه‌ر بنه‌مای چه‌ندین فاکتوری تێکه‌وه‌گلاوی به یه‌که‌وه کارگێڕ، پیناسه‌بکرێ که بنه‌ماکه‌ی له سه‌ر هیرارکی ده‌سه‌ڵاته‌وه سه‌قامگیر دەبێ. ئێتنیسیته، ئایین، چینی کۆمه‌ڵایه‌تی، زایەند، مەیلی سیکسی یا خود ژمارەیەکی زۆری دیکه‌ی هۆیه‌کان ده‌توانێ بڕیارده‌ری وه‌ها هه‌ڵاواردنێک بێ و ببێته بەستێنی رەوشی نالهباری ئابووری-کۆمه‌ڵایه‌تی گروپه‌کان. سێگرێگاسیۆن وه‌ک دیاردەیەکی کۆمەڵایه‌تی، ئه‌غڵه‌ب له په‌یوه‌ندی له گه‌ڵ جیاوازی و هه‌ڵاواردن له نێوان شوێنی دانیشتن و گه‌ڕه‌که‌کانی شاره‌کاندا، له قوتابخانه‌کاندا و له بازاری کار‌دا به‌ر چاو دەکەوێ.جیاییخوازی ره‌گه‌زی (ethnic separation)، واتا جیاکردنه‌وه له بواری ئێتنیکییه‌وه و بە تایبەت زۆرتر له رووی ئادیالۆژیا‌وە که دەڵێ: ده‌بێ گروپه ئێتنیکیه‌کان لێک جیاواز بن، هه‌وڵی سه‌لماندنی بۆ دەدرێ. زه‌قترین وێنه‌کانی سێرێگاسیۆن که لە مێژوودا پشتیوانه‌ی یاسایی بووه، رژیمی ئاپارتاید له ئافریکای باکوور، یاسای ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی وڵاته یەک گرتوەکانی ئامریکا و کاسته‌کانی هیندستانن. ته‌نانه‌ت به‌بێ پشتیوانه‌ی یاساش، سێگرێگاسیۆن وه‌ک دیارده‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی، ئاکامی ره‌وشی ئابووری-کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه که وێنه‌که‌ی له‌رژیمی ئیسلامی ئێراندا به‌زه‌قی به‌رچاو ده‌که‌وێ. له‌و دیاردەیەدا، دابه‌شکردن و هه‌ڵاواردنی کەمایەتیە نەتەوەییەکان و هه‌ڵسه‌نگاند‌نی ئەوانیتر وه‌ک غه‌یره و بیانی، ئەسڵێکی بنه‌ره‌تییه. له‌ئێرانی شیعه‌ی ئه‌ورۆدا، تاقمێکی که‌مژماره، به‌که‌ڵکوه‌رگرتن له‌ئادیالۆژی شیعه و له‌رێگای ویلایه‌تی فه‌قیهه‌وه، هه‌موو ژنانی ئه‌و وڵاته، گشت پیاوانی غه‌یره‌شیعه و په‌یره‌وانی ئایینه‌کانی دی و هەروەها هه‌موو نه‌ته‌وە نافارسه‌کان له‌بازنه‌ی ده‌سه‌ڵات و ئیمکانه رفاهیه‌کان ده‌رداوێژرێن.ئه‌وه، سه‌ره‌ڕای کوشتن و داپڵۆسین و زه‌وتکردنی دارایی و نکۆڵیکردن له‌مافه‌کانیانه.
چی بکەین؟
تا ئێستا کوردەکانی دیاسپۆڕا چ هەنگاوێکیان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی بەکۆمەڵیان هەڵێناوەتەوە؟ بەڕاستی لەو بوارەدا چ هەوڵێک دراوە؟ ئاشکرایە بەر لە ئێستا، لەو بوارەدا زۆر هەنگاوی بە نرخ نراوە و هەندێ کۆمەڵەی کوردی لە وڵاتی سوێد دامەزراون. بەڵام بە داخەوە لە بەر هەندێک هۆ کە لە خوارەوەدا باسیان دەکرێ، ئەو کۆمەڵانە نەیانتوانیوە کارتێکەرییەکی ئەوتۆیان ببێ کە پێویستە. ئه‌و شێوه رێکخراوانه به هۆی ئابڵۆقه‌داربوون له‌بازنه‌ی سنووری حیزبایه‌تیدا و روودانی لێکدابڕان و لێکجیابوونه‌وه له ناو ریزه‌کانی ئه‌و حیزبانه‌دا، نه ته‌نیا نەیانتوانیوه کورد له هه‌نده‌ران لێک نزیک که‌نه‌وه، به‌ڵکو تاراده‌یه‌کیش بۆنه‌ته‌هۆی لێک دوورخستنه‌وه‌ی هاووڵاتیانمان. ئه‌وه‌ره‌وتێکه‌که‌به‌گشتی حیزبی سیاسی کورد تێیدا ده‌ژی و ئه‌و حیزبانه‌له‌جیاتی رێکخستنی خه‌ڵک بوونه‌ته‌هۆی لیکدابڕانی. بەشێکی تریش لەو کۆمەڵە کوردیانە بۆ بەرژەوەندی شەخسی دامەزراون و وەک سەرچاوەی دابینکردنی ئابوریی تاکەکەس کەڵکیان لێوەرگیراوە نەک بۆ چارەسەرکردنی کێشە و گرفتی کوردانی نیشتەجێ لە سوێد. بەو هۆیانەی باسمان کردن، سازدانی پلاتفۆرمێک بە پێویست دەزانرێ کە لە گەڵ کۆمەڵەکانی دیکە ئەو جیاوازیەی هەبێ کە نە لەبواری ئادیالۆژییەوە سنوورداربێ و نە لە بواری سیاسییەوە. هەروەها ئەو پلاتفۆرمە لە چەنبەرەی سیاسەتی حیزبایەتی و گرووپی‌دا گیر نەخوا بەڵکو ناوەرۆکێکی دێموکڕاسیانەی نەتەوەیی و هەمەگیری هەبێ و لە هەمان کاتیشدا پرینسیپەکانی دێموکراسیانە کە لەسەر بەستێنی پارادیمی کۆنفێدرالیزمی دێموکراتیک سەقامگیرن پەیرو بکا. ئەو پلاتفۆرمە بە شێوەی خوارەوە پێشنیار دەکرێ.
ناسنامە و ئەرک و کارکردەکانی پلاتفۆڕم
سازکردنی پلاتفۆرمێکی کۆمەڵایەتی دێموکراتیکی بەرفراوان بۆ کوردانی نیشتەجێ لە وڵاتی سوێد کە لەودا هەموو هاووڵاتیانی کورد تێیدا بەشدار بن، دەستپێشخەرییەکە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشە و گرفتانەی کە لەو وڵاتە رۆژانە رووبەڕووی کوردان دەبنەوە. هەروەها دەستپێشخەرییەکە بۆ بەڕێکخستنکردنی ئەو هێز و پۆتانسییەلەی کە لە ناو ئەو کوردانەدا هەیە و کەنالیزەکردنی ئەو هێزە بەرەو وڵاتە.
هەبوونی کوردان لە دەرەوەی وڵات، دەبێتە سەرمایە بۆ ئەو تێکۆشانەی کە ئەمڕۆ لە کوردستان بەڕێوەدەچێت و گەلی کورد قوربانییەکی زۆری بۆ دەدات. بە لەبەرچاوگرتنی ئەو راستییە، ئەو پلاتفۆرمه هەوڵ دەدا یەکیەتیەکی بەهێز لە ناو کوردانی نیشتەجێ لە وڵاتی سوێددا وەدی بێنێت و رۆڵی پردێک لە نێوان ئەو کوردانە و گەلی کورد لە کوردستان ببینێت.
ئەو پلاتفۆرمە هەوڵ دەدات ناسنامە، کولتور و زمانی کوردان بپارێزێت و پێش لە نامۆبوونی کوردان بە ناسنامەی خۆیان بگرێت. ئەوەش بێگومان بەرێگەی پێشخستنی پرۆژەی تایبەت لە کاناڵی ئەو پلاتفۆرمەوه‌دەستەبەر دەبێت. واتا پرۆژەی کۆمەڵایەتی، کولتووری، ئابوری، پەروەردە و پرۆژەی خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی و هیتر.
خاڵێکی گرینگ لێرەدا ئەوەیە کە پرنسیپەکانی دێموکراسی پشتگوێ نەخرێن و ناسنامە، کولتوور و زمانی کوردی لە بەرامبەر “ئەوانی تردا” سەردەست نەبیندرێت. واتا رێزگرتن لە ناسنامە، کولتوور و زمانی “ئەوانی تر” و هەوڵدان بۆ بە یەکەوەژیانی سەرجەم کولتوورەکان. بە واتایەکی تر هەوڵدان بۆ پاراستنی هەموو رەنگەکانی ئەو کۆمەڵگەیەی کە کوردان تێیدا دەژین و رێزگرتن لە یاساکانی ئەو وڵاتە. ناساندنی ناسنامە، کولتوور و زمانی کوردی بە کۆمەڵگەی سوێد و دام‌ودەزگاکانی ئەرکێکی تری سەرەکی ئەو پلاتفۆرمەیه.
ناوی پلاتفۆرمی زاگرۆس بۆ جڤاکەکە هەڵبژێردراوە. زنجیرەچیای زاگرۆس لە لانیکەم ٨٠٠٠ ساڵ لەمەوبەرەوە نشینگەی ئەو کۆمەڵە مرۆڤانە بووە کە چ لە بواری نژادی و ئێتنیکی و چ لە بواری کولتووری و زبانییەوە، وەک رەچەڵەکی گەلی کورد دێنە هەژمار. ناوچەی زاگرۆس ژینگەی میهرەبان و پڕبەرهەمی هەموو کوردانە بە گشت زاراوە، تیرە، دین، چین و باوەڕەوە. بۆیە ناوی زاگرۆس ناوێکی نێئوتراڵە و هی هەموو کوردێکە و لە چوارچێوەی نەتەوە-دەوڵەتەکانی داگیرکەری کوردستاندا سنووردار ناکرێتەوە.
رۆڵی کۆمه‌ڵایه‌تیی رێکخراو
ئامانجی کۆمه‌ڵایه‌تی رێکخراو ئه‌وه‌یه که ژیانی هاوبه‌ش بۆ ئه‌ندامانی هاسان بکا، خه‌ڵکی له‌ده‌وری یه‌ک کۆ بکاته‌وه، کاری به‌هه‌ره‌وه‌ز و به‌تایبه‌ت هه‌ستی هاوده‌رده‌ی و هاوکاری و نه‌ته‌وه‌یی له واندا به‌هێز بکا. له بواری سیاسییه‌وه، ئامانج له پێکهێنانی کۆڕوکۆمه‌ڵ، یه‌کاڵاکردنه‌وه‌ی وزه و توانایی هزریی مرۆڤی کورد به‌مه‌به‌ستی گه‌یشتن به‌ئامانجه سیاسییه‌کانی گه‌له‌که‌مانه که ئەورۆ له هه‌موو کاتێک پێویست‌تره به‌ڵام که‌متر ره‌چاو ده‌کرێ. پێویستیی دامه‌زراندنی پلاتفۆرمێکی دێموکراتیکی کوردی، له باری سیاسییه‌وه نه‌به‌ستراوه به حیزبێکی سیاسی تایبه‌تی، که ئه‌رکی سەره‌کیی خۆی بۆ رێکخستن و لێک نیزیککردنه‌وه‌ی هه‌موو هاووڵاتیانی دڵسۆز بزانی، له هه‌موو کاتێک پتر به‌رچاو ده‌که‌وێ.
ره‌وشی بزاڤی رزگاریخوازی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان، ئێستا به‌ئاستێکی ناسک و زۆر ناله‌بار‌دا تێ‌ده‌په‌ڕێ. بێبه‌رنامه‌یی سیاسیی حیزبه‌کان، لێکدابڕان و مشتومڕی نێوانیان و تۆمەتبارکردنی یەکتری لە لایەن ئەوانەوە، هه‌وڵنه‌دان بۆ رێکخستنی به‌ره‌یه‌کی خه‌باتی یه‌کگرتوو و دابه‌زینی راده‌ی متمانه‌ی گه‌له‌که‌مان سه‌باره‌ت به‌و حیزبانه و دوور که‌وتنه‌وه‌یان له خه‌ڵک، بۆته هۆی دڵساردی و ناهۆمێدی له ناو گه‌له‌که‌مان له رۆژهه‌ڵاتی کوردستاندا. ئێستا لە کوردستاندا وەزەیەکی بەهێزی ئینتێلێکتوێلی جیلە تازە پێگەیشتوەکان خەریکی لێگەڕین بە دوای بیر و هزر و ستراتێژیەکی باوەڕپێکراو و سەردەمیانەدایە کە وەڵامدەرەوەی پرسیار وئاوات و چاوەڕوانیەکانیان بێ. فەرامۆشکردن و نەقۆزتنەوەی ئەو هێزە کە سەرمایەی گەل و رێبەری داهاتووی کۆمەڵگەیە، زەربەیەکی قورس و زیانێکی قەرەبوونەکراوە لە نەتەوەکەمان دەدا.
پلاتفۆرڕمێکی پێکهاتوو له سه‌ر بنه‌ما دێموکراسیه‌کان، که بتوانێ ببێته کۆسپی سه‌ر رێگای سه‌رهه‌ڵدانی دیاردەی نالهباری کۆمه‌ڵایه‌تی وئه‌خلاقی، که بە نۆرەی خۆی ده‌توانێ ببێته هۆی به‌دناوکردنی کورد، پێویستە. وەها رێکخراوێک ده‌توانێ له‌لایه‌کیتره‌وه‌ببێته‌فێرگه‌یه‌ک بۆ ئەزموون و بارهێنانی دێموکراسیانه‌ی ئه‌ندامانی خۆی و هەروەها ده‌بێته کانی زێر بۆ داهاتووی کوردستان که‌پێداویستی به‌مرۆڤی دڵسۆز و کارزان و کارامه هه‌یه. بۆیه ده‌بێ له‌و بوارەدا هەنگاوێک بنرێ و کارێک بکرێ. مه‌به‌ستی له پێشنیار بۆ هاوکاری و کۆبوونه‌وه له ده‌وری پلاتفۆرمێکی ئه‌وهادا، کارکردن له سه‌ر چه‌ند خاڵی زۆر گرنگ و هه‌ستپێکراوه که له خواره‌وه ئاماژه‌یان پێدەکرێت.
دیارە دەستنیشانکردنی هەموو گیر و گرفتەکان کارێکی ئاستەم و دژوارە و پێویستی به‌لێکۆڵینه‌وه‌و ته‌رخانکردنی کاته. به‌ڵام هەست دەکرێ کە ئەو خاڵگەلەی خوارەوە شیاوی هەلوێستە لەسەرکردن و هەلسەنگاندن و کار بۆکردن بن و وێدەچێ بتوانرێن دەستەبەر بکرێن.
خاڵه‌کان
سازدانی پلاتفۆرمێک بە مەبەستی کۆکردنەوەی هاووڵاتیانی کوردی دانیشتووی سوێد. پێشنیار بۆ ناوی رێکخراوەکە: پلاتفۆرمی زاگرۆس
کار بۆ پێناسەکردنی کورد لە دەرەوەی سیستەمی دەوڵەت-نەتەوەی دەسەڵاتدار لە کوردستان
هەوڵدان بۆ کۆکردنەوە و وەگەڕخستنی وزە و تواناییەکانی کوردی دیاسپۆڕا لە دەوری ناسنامە و پێناسەی نەتەوەیی.
دۆزینەوەی هەندێ میکانیزم بۆ چارەسەری کێشەکۆمەڵایەتیەکان.
پێکهێنانی هەل‌ومەرج بۆ فێرکردنی زمانی کوردی بە هەموو زاراوە جیاواز و جوانەکانیەوە.
پلاتفۆرم دەتوانێ کارەکانی لە چەندین کۆمیسیۆندا رێک بخات
کۆمیسیۆنی کۆمەڵایەتی: ئەرکی کۆمیسیۆنی کۆمەڵایەتی لێکۆڵینەوەی زانستیانە لە بارەی رەوشی کۆمەڵایەتیی کوردان، تواناکارییەکان و کێشەکانی بەردەمیانی لە کۆمەڵگەی سوێددا له‌سه‌ر شان ده‌بێ. کۆمیسیۆنی کۆمەڵایەتی هەروەها ئەرکی زانیاریدان بە تاکەکانی کۆمەڵگە و داڕشتنی پرۆژەی چارەسەریی بۆ کێشە کۆمەڵایەتییەکانی لە ئەستۆیە. لێکۆڵینەوە و کارکردن لە سەر ئەو کێشانەی کە لە کۆمەڵگەدا رووبەڕووی کوردان دەبنەوە وەک: پرسی پەنابەری، ئینتێگراسیۆن- هەڵاواردن، دیاردە نەرێنییەکانی وەکوو کریمینالیزەکردن، رەشکردنی ناسنامە و کولتووری کوردان هەندێ خاڵی‌تر‌ن که‌ئه‌و کۆمیسیۆنه‌کاریان له‌سه‌ر ده‌کا.
کۆمیسیۆنی پەروەردە: ئەرکی کۆمیسیۆنی پەروەردە، لێکۆڵینەوە لە بواری پێداویستییەکانی فکری و پەروەردەیی سەرجەم چینەکانی کۆمەڵگەی کورد لە وڵاتی سوێد و هه‌ر وه‌ها و داڕشتنی پرۆژە و جێبەجێ کردنیانه. ناساندنی مێژوو، جوگرافیا، کولتوور، کۆمەڵگە و ناسنامەی کورد ئامانجی پرۆژەکانی کۆمیسیۆنی پەروەردە دەبێت. هەموو جۆرە کردەوەیەکی پەروەردەیی وەک سازکردنی دێکۆمێنت، سیمیناری زانستی لە زانکۆکان و هەروەها بەڕێوەبردنی خولی پەروەردە، دەکەوێتە چوارچێوەی کاروباری کۆمیسیۆنی پەروەردە.
کۆمیسیۆنی گه‌نجان: ئه‌رکی سازمانگەری و چالاکی بوارە جیاوازەکانی جەوانان دەگرێتە ئەستۆ.
کۆمیسیۆنی فەرهەنگی: کۆمیسیۆنی فەرهەنگی ئەرکی ناساندنی کولتووری راستەقینەی گەلی کوردی هەموو هەرێم و مەڵبەند و بەشەکانی کوردستانی لە ئەستۆیە. پەیوەستدانی منداڵان و لاوانی کورد لە دەروەی وڵات بە کولتووری گەلەکەمان، لە گەشەکردنی ناسنامە و کەسایەتی ئەواندا رۆڵێکی گەورە دەبینێ. هەر بۆیەش کۆمیسیۆنی کولتووریی، لە بوارە جیاوازەکانی کولتووریی و هونەریی وەکوو موزیک، فۆلکلۆر و هەڵپەرکێ، شانۆ و بوارەکانی تری هونەریی، چالاکی پێش دەخات و هەوڵی بەشدارکردنی گەنجان دەدات. جگە لە سازکردنی گروپە پەروەردەییەکانی هونەریی و کولتوریی، پێکهێنانی پێشانگەکانی کولتووریی بۆ ناساندنی کولتووری گەلەکەمان لە ئەرکەکانی ئەم کۆمیسیۆنەیە. کۆمیسیۆنی کولتووریی، هەروەها ئەرکی دیتنەوەی تواناکارییەکان و گەیاندنی جەوانانی هونەرمەند بە ئاستی پڕۆفێشۆناڵ و هەوڵدان بۆ ناساندنیان بە کۆمەڵگەی کوردی لە سەر شانە.